خواست تا نماز عيد قربان^۱ را اقامه كند. امام عليه‏السلام شروط هنگام پذيرش را به خليفه گوشزد كرد و عذر آورد. اصرار خليفه، سبب شد كه امام عليه‏السلام به شيوه پيامبر خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله و نه حاكمان، براى نماز به سمت مصلاّ روانه شود. گزارش شيوه حركت پيامبرگونه امام عليه‏السلام به خليفه، سبب شد تا مأمون، ايشان را از اقامه نماز، باز دارد.^۲

در موارد ديگرى نيز مأمون از امام عليه‏السلام كمك مى‏خواهد ؛ ولى امام رضا عليه‏السلام به او شرايط هنگام پذيرش ولايت‏عهدى را يادآور شده، از همكارى با حكومت عبّاسى سر باز مى‏زند. براى نمونه، خليفه از ايشان، معرّفى فردى مطمئن را براى فرماندارى منطقه‏اى آشوب‏زده مى‏خواهد و امام عليه‏السلام چنين پاسخ مى‏دهد:

من به شرطى در امر ولايت‏عهدى وارد شدم كه امر و نهى و عزل و نصب نكنم تا اين كه خداوند، مرا پيش از تو از اين دنياى فانى ببرد.^۳

همچنين پس از آن كه فضل بن سهل از دنيا مى‏رود، مأمون به امام عليه‏السلام مى‏گويد:

اينك زمان نياز من به توست، اى ابوالحسن! پس به كار بنگر و يارى‏ام ده.

ولى امام رضا عليه‏السلام همچنان امتناع نموده، مى‏فرمايد:

تدبير به عهده توست، اى فرمان‏رواى مؤمنان! و وظيفه ما دعا كردن.^۴

بدين سان، امام عليه‏السلام، مأمون را در رسيدن به اهداف سياسى خود در اين اقدام، ناكام گذاشت.

خداوند، مرا از اين كه خود را به هلاكت اندازم، نهى فرموده است. اگر اراده بر اين قرار گرفته است، هر كار كه به نظرت رسيده، انجام ده. من آن را مى‏پذيرم، به شرط آن كه در عزل و نصب احدى، دخالت نكنم و رسمى را تغيير ندهم و شيوه‏هاى پيشين را دگرگون نسازم و از دور، مشاور و راه‏نما باشم.^۱

اين شروط، يعنى چشم‏پوشى از تمام اختيارات حكومتى و اين گونه سخن گفتن، خود دليلى بر الزام و ناچار بودن در پذيرش ولايت‏عهدى است.

مأمون، شروط امام عليه‏السلام را پذيرفت و ايشان را به ولى‏عهدى و جانشينى خويش، معرّفى كرد و در يك روز، چند دستور صادر نمود. نخست، فرمان داد تا به شكرانه اين رُخداد مهم، به هر يك از لشكريان، حقوق يك سال را يك‏جا پرداخت كنند. سپس دستور داد تا خبر انتصاب امام عليه‏السلام را به تمام استانداران و مسلمانان ديگر شهرهاى بلاد اسلامى، ابلاغ نمايند. همچنين با عنوان «رضا» به نام ايشان، سكّه ضرب كرد. فرمان ديگرى كه در همان روز صادر شد، اين بود كه به مردم امر كرد كه لباس سياه را ـ كه شعار عبّاسيان بود ـ از تن بيرون كنند و به جاى آن، لباس سبز در بر كنند.^۲

دسته سوم، رواياتى كه حاكى از ملتزم بودن امام عليه‏السلام به رعايت شروط پذيرش ولايت‏عهدى هستند. روند عدم دخالت امام عليه‏السلام در امور حكومتى، عدم استقرار در قصر و عدم پاى‏بندى به شئون حكومتى، از منصب ولايت‏عهدى، تنها نامى بيش باقى نگذاشت.

از پذيرش ولايت عهدى به وسيله امام عليه‏السلام چيزى نگذشته بود كه خليفه از امام عليه‏السلام