بپوشانى [و واگذار نمايى] و اگر اين مقام از آنِ تو نيست، پس حقّ اين كه چيزى را كه از تو نيست، به من واگذارى، ندارى.^۱

اين سخن، غاصبانه بودن حكومت عبّاسى، عدم مشروعيت خلافت مأمون و همچنين پافشارى بر عقيده نصب الهى امام را به روشنى آشكار مى‏ساخت.

۱ ـ ۲. پاسخ منفى به پيشنهاد ولايت‏عهدى

مأمون، گزينه دومى را پيشِ روى امام عليه‏السلام نهاد. او پس از گفتگوهاى بسيار در اصل خلافت، منصب ولايت‏عهدى را به ايشان پيشنهاد كرد. امام عليه‏السلام كه از انگيزه مأمون كاملاً آگاه بود، با اين پيشنهاد نيز مخالفت كرد. از جمله دلايل امام عليه‏السلام اين بود كه بنا بر آنچه اجدادم از پيامبر خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله گزارش كرده‏اند، من در حيات تو مسموم از دنيا مى‏روم و مظلومانه به شهادت مى‏رسم، در حالى كه فرشتگان آسمان و زمين بر من گريه مى‏كنند و در سرزمين غربت در كنار هارون الرّشيد، مدفون مى‏شوم.

مأمون، وقتى اين سخن را شنيد، گريه كرد و پرسيد: اى پسر پيامبر خدا! چه كسى تو را مى‏كُشد؟ تا من زنده هستم، چه كسى قدرت يا جرئت بدى كردن به تو را خواهد داشت؟!

امام عليه‏السلام فرمود: «من اگر بخواهم قاتل خود را معرّفى كنم، مى‏توانم بيان كنم و بگويم كه چه كسى مرا خواهد كشت».^۲

۱ ـ ۳. پذيرفتن ولايت‏عهدى با اكراه

توسّل به زور و تهديد به قتل، تنها روشى بود كه مأمون با به كار گرفتن آن، توانست امام عليه‏السلام را براى پذيرش ولايت‏عهدى متقاعد كند. اگر چه خليفه در ابتداى حضور

۱. روند شكل‏گيرى ولايت‏عهدى

پس از آن كه امام رضا عليه‏السلام به مرو وارد شد، مأمون، منصب خلافت و حكومت را به ايشان پيشنهاد داد. موضوع «پيشنهاد خلافت» به امام عليه‏السلام، در جلسات متعدّدى طى دو ماه در مرو به وسيله مامون انجام گرفت و در تمام اين جلسات، امام عليه‏السلام از پذيرش آن، خوددارى كرد. اطرافيان مأمون از اين‏همه اصرار وى تعجّب كرده و اين حركت او را خلاف مصالح حكومت مى‏دانستند. فضل بن سهل، وزير ايرانى و سياست‏مدار وى، به شدّت از اصرار مأمون ناخرسند بود و مى‏گفت: «تا كنون خلافت را ضايع‏تر از اين نديده بودم».^۱

۱ ـ ۱. ردّ قاطع پيشنهاد خلافت

در آخرين جلسه از جلساتى كه مأمون براى پيشنهاد كردن خلافت به امام رضا عليه‏السلام تشكيل داده بود، خليفه مى‏گويد:

اى فرزند پيامبر خدا! من به دانش و برترى و زهد و ورع و عبادت تو آگاه هستم و از اين رو، تو را سزاوارتر از خويش بر خلافت مى‏دانم.^۲

و سپس خطاب به امام عليه‏السلام مى‏گويد:

من در نظر دارم خود را از خلافت، خلع كنم و اين مقام را به تو بسپارم و با تو بيعت كنم.^۳

اين بار امام عليه‏السلام پاسخ محكمى به او داد كه مأمون را به شدّت خشمگين ساخت. امام رضا عليه‏السلام رو به مامون نموده، فرمود:

اگر اين خلافت، از آنِ توست، پس خدا براى تو قرار داده است و جايز نيست كه [خلعت و لباسى] را كه خداوند به قامت تو پوشانيده، از تن بيرون كنى و به ديگرى