فاقد اقتدار پدر بود، ولى در زيركى و سياست‏مدارى در ميان خلفا، كم‏نظير وشايد بى‏نظير بوده است. از مهم‏ترين مشكلات پيش روى وى، قيام‏هاى علويان، روى‏گردانى ايرانيان و نارضايتى هميشگى شيعيان از حكومت عبّاسى بوده است. سياست مأمون، ايجاب مى‏كرد تا على بن موسى الرضا عليه‏السلام را جانشين خود معرّفى كند.

بنا بر شواهد تاريخى، مردم خراسان و لشكريان حكومتى در روز پنجم ماه مبارك رمضان سال ۲۰۱ هجرى،^۱ با على بن موسى الرضا عليه‏السلام به عنوان ولى‏عهد حكومت عبّاسى بيعت كردند. اين خبر، پس از مدّت كوتاهى در تمام بلاد اسلامى منتشر شد. بى‏ترديد، انتشار اين خبر، اعجاب دوست و دشمن را به همراه داشت. اين بيعت، هر چند موجب ناخشنودى بخش قابل توجّهى از عبّاسيان شد و حتّى آنان را در عراق به قيام وا داشت؛^۲ امّا در پيشبرد اهداف سياسى مأمون، كمابيش مؤثّر واقع شد. برخورد زيركانه خليفه و پاسداشت ظاهرى او، سبب شده بود كه برخى از شيعيان نيز ظاهرفريبى او را باور كنند.

در مسئله ولايت‏عهدى امام رضا عليه‏السلام همواره پرسش‏هايى مطرح بوده كه به صورت مختصر، مى‏توان به برخى از آنها اشاره كرد:

نخست اين كه: روند شكل‏گيرى ولايت‏عهدى چگونه بوده است؟

دوم اين كه: مأمون از طرح مسئله اهداى خلافت يا پيشنهاد ولايت‏عهدى چه مقاصدى را دنبال مى‏كرد؟

سوم اين‏كه: نتيجه اين رخداد مهم تاريخى چه بود؟

باشم تا وى را بر مأمون، وارد كنم. من پيوسته با او بودم و از مدينه تا مرو، از او جدا نشدم و به خدا سوگند تا كنون احدى را نديده ام كه از او نسبت به خداى متعال، متّقى‏تر باشد و يا از او بيشتر ياد خدا كند و در تمامى اوقات، ذكر خدا گويد. كسى را خداترس‏تر و پارساتر از او نديده‏ام.^۱

رجاء بن ابى ضحّاك، آن گاه به طور مفصّل، تمام حالات عبادى امام، تعداد ركعات نمازهاى مستحبّى ايشان، ادعيه قنوت امام عليه‏السلام در نمازهاى روزانه و همچنين نماز شب ايشان را به صورت كامل، گزارش مى‏كند و به جلسات موعظه و پاسخ‏گويى به پرسش‏هاى دينى مردم هر شهر نيز اشاره مى‏كند. در پايان اين روايت طولانى آمده است:

هنگامى كه او را بر مأمون وارد كردم، از من جوياى حال و كردار او شد. من آنچه ديده بودم، براى او گفتم: از رفتار و اعمال شبانه‏روزش و از رفتن و ماندنش، همه را شرح دادم. مأمون گفت: اى پسر ابى ضحّاك! اين مرد، بهترين خلقِ روى زمين و از همه، علمش بيشتر و عبادتش افزون‏تر و درست‏تر و به‏جاتر است. پس آنچه از وى ديده‏اى، براى احدى بازگو مكن تا فضل و بزرگوارى‏اش بر كسى ظاهر نگردد، مگر از زبان من. از خداوند يارى مى‏جويم بر آنچه نيّت كرده‏ام كه مقام او را بلند كنم و نامش را در همه جا منتشر سازم و شيوع دهم.^۲

شش. ولايت‏عهدى

مسئله ولايت‏عهدى، فصل بى‏نظيرى در دوران امامت امام رضا عليه‏السلام است كه زندگانى ايشان را از ديگر معصومان، ممتاز ساخته است. مأمون، پس از چيرگى بر برادرش امين، عهده‏دار حكومتى شد كه آميخته با چالش‏هاى داخلى بود. اگر چه مأمون،