مردم مدينه كه گمان مى‏كردند اين، سفرى معمولى است، فرمود:

من از جوار [قبر] جدّم خارج مى‏شوم و در غربت از دنيا خواهم رفت و در كنار هارون، دفن خواهم شد.^۱

ايشان در خراسان، به يار خويش حسن بن على وشّاء فرمود:

هنگامى كه خواستند مرا از مدينه بيرون بياورند، همه خانواده خود را گِرد خود نشاندم و گفتم برايم گريه كنند تا صداى گريه آنان را بر خودم بشنوم. سپس دوازده هزار دينار ميان ايشان تقسيم كردم و گفتم كه از اين سفر، ديگر باز نخواهم گشت.^۲

بنا به دستور مأمون، سفر امام عليه‏السلام از راه بصره، اهواز و فارس،^۳ انجام پذيرفت ؛ زيرا او تأكيد داشت امام عليه‏السلام از راهى كه از شهرهاى شيعه‏نشينِ كوفه و قم مى‏گذرد، عبور نكند.^۴ گزارش‏هاى تاريخى از وقايع پيش آمده در طول اين سفر، بسيار اندك است. تجمّع چندين هزار نفرى مردم نيشابور، تنها تجمّع پُرشورى است كه در ميان راه، رُخ داده و گزارش شده است ؛ همان جا كه امام رضا عليه‏السلام حديث مشهور «سلسلة الذهب» را براى مردم، املا فرمود.^۵

در آن زمان، نيشابور از مهم‏ترين مراكز حديثى اهل سنّت به شمار مى‏رفت و دانشمندان و محدّثان بسيارى، همچون اسحاق بن راهِوَيه، استاد بخارى، در اين شهر حضور داشتند. مجلس امام عليه‏السلام در نيشابور و بيان حديث سلسلة الذهب، در

غضب نمود و آنان را نابود كرد. مرگ هارون را در سال ۱۹۳ هجرى گزارش كرده‏اند.^۱ از سال وفات وى تا سال ۲۰۰ هجرى، بين فرزندان هارون (امين، مأمون و قاسم) جنگ و خون‏ريزى بود؛ امّا در اين سال، سپاه مأمون بر سپاه امين، ظفر يافت و با قتل امين، نزاع در بين عبّاسيان، فروكش كرد. مأمون، امام رضا عليه‏السلام را در سال ۲۰۱ هجرى به خراسان، فرا خواند و در رمضان همان سال براى ولايت عهدى ايشان از مردم، بيعت گرفت.^۲ امام عليه‏السلام تا پايان عمر خود، يعنى حدود دو سال و پنج ماه، در خراسان اقامت داشت.

پنج. فرا خواندن امام عليه‏السلام به خراسان

مأمون، پس از قتل برادرش امين و استقرار نسبى خلافتش، نامه‏هاى مكرّر به امام رضا عليه‏السلام نوشت و ايشان را به خراسان، فرا خواند.^۳ عذرهاى متعدّد امام عليه‏السلام، باعث شد تا خليفه به نامه‏نگارى اكتفا نكند، و در نهايت، امام عليه‏السلام را ناگزير از آمدن به مرو كرد.

مأموران حكومت، مى‏خواستند اين سفر را سفرى معمولى و يا تشريفاتى جلوه دهند؛ امّا اقدامات امام عليه‏السلام و چگونگى مراحل سفر، كاملاً نشان مى‏دهد كه اين سفر، اجبارى و در واقع به منظور دور كردن امام عليه‏السلام از مركز فعّاليت‏هاى علمى و سياسى جهان اسلام و همچنين، تحت نظر گرفتن ايشان در مركز حكومت بوده است.

امام رضا عليه‏السلام كه از سرانجام اين سفر آگاه بود، خانواده خويش و مردم مدينه را نيز از بى بازگشت بودن سفر، آگاه فرمود. امام عليه‏السلام چند بار با مرقد مطهّر پيامبر خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله وداع كرد، در حالى كه صداى گريه‏اش بلند، و حزنش آشكار بود. ايشان به برخى از