از شمشير هارون، خون مى‏چكد.^۱

اين سختگيرى‏ها پس از شهادت امام كاظم عليه‏السلام نيز بر شيعيان ادامه داشت؛ ولى تعرّضات جدّى بر امام رضا عليه‏السلام در دوره هارون، نه تنها گزارش نشده، بلكه در متون روايى آمده است كه امام رضا عليه‏السلام مكرّر پيشگويى كرده بودند كه: «هارون، توان صدمه زدن به من را ندارد».^۲ اين گزارش‏ها بيانگر آن است كه شيعيان نسبت به جان امام عليه‏السلام بيمناك بوده‏اند و ايشان با اين سخن، آنان را آرام مى‏ساخته است. تاريخ از بيان دقيق و تبيين زواياى گوناگون جهت گيرى‏هاى امام رضا عليه‏السلام در مدت حكومت هارون و حتّى دوران پنج ساله درگيرى امين و مامون، باز مانده است؛ ولى پيامد عملكرد ايشان، صيانت مكتب تشيّع از گزند دشمنان بوده است.

در دوره مأمون، قيام‏هاى متعدّد ناراضيان از سادات علوى تا گروه‏هاى رقيب عبّاسيان، جامعه را ملتهب ساخت. گذشته از اوضاع حاكميت، جامعه شيعه با شهادت امام كاظم عليه‏السلام با دوگانگى بسيار مهم و چالش واقفيان^۳ روبه‏رو شد. جمعى از وكيلان ائمّه و عالمان شيعه، از امامت امام هشتم روى گردانده، پرچمدار فرقه‏اى خودساخته شدند. بخش قابل توجّهى از فتنه‏گران واقفى، تنها به انديشه مال‏اندوزى و طمع در اموال باقى مانده از دستگاه وكالت، چنين انحراف بزرگى را در تاريخ شيعه رقم زدند.

وزارت برمكيان تا سال ۱۸۸ هجرى ادامه يافت. در اين سال، هارون بر آنان

بسيار پنهانى صدقه مى‏داد و احسان مى‏كرد و صدقه را بيشتر در شب‏هاى تاريك، انجام مى‏داد.

هر كس گمان مى‏كند كه در فضل، مانند او را ديده است، از او باور نكن.^۱

چهار. دوران امامت

سى و پنج سال از عمر پُربركت على بن موسى الرضا عليه‏السلام سپرى شده بود كه به سوگ پدر نشست و از همان سال (۱۸۳ ق) عهده‏دار امامت شيعه شد. شيعيان تا سال ۲۰۳ هجرى كه ايشان در توس به شهادت رسيد،^۲ از امامت ايشان برخوردار بودند.

امام هشتم، در دوره بيست ساله امامت خويش، هفده سال را در مدينه و سه سال را در خراسان سپرى كرد. اين دوران، هم‏زمان با حاكميت هارون الرشيد، امين و مأمون بود.^۳ هارون و مأمون، از مشهورترين خلفاى عبّاسى بوده‏اند.

هارون به يارى وزيران توانمند بَرمَكى، مقتدرانه توانست آرامشى نسبى را بر سرزمين‏هاى اسلامى حاكم كند و با رَصَد دقيق، هر مخالفى را به شدّت، سركوب مى‏كرد. بى‏ترديد، در يك حكومت كاملاً نظامى و ديكتاتورى، زندگى يك گروه عقيدتى مخالف، مانند علويان، بسيار دشوار مى‏نمود و بيش از همه، حركت‏هاى پيشواى شيعيان، يعنى امام كاظم عليه‏السلام نيز به شدّت كنترل مى‏شد. در چنين حكومتى، دستگيرى‏ها و زندانى كردن‏هاى گوناگون امام هفتم و سرانجام به شهادت رساندن ايشان، امرى اعجاب‏آور نمى‏نمود. تعبير رساى يكى از ياران امام هشتم، يعنى محمّد بن سِنان، از شخصيّت هارون، به خوبى بيانگر آن است كه در قلمرو بسيار گسترده حكومت عبّاسى، جز خفقان، چيز ديگر حكم‏فرما نبوده است. او مى‏گويد: