مورد تأكيد قرار گرفته است. از امام على عليه‏السلام نقل شده است كه:

لا تَقولوا: أَجبَرَهُم عَلى المَعاصيَ، فَتَظلِموه.^۱

نگوييد: [خداوند] آنها را به گناهان وا داشته، كه به او ستم مى‏كنيد.

نيز از امام صادق عليه‏السلام روايت شده:

اللّهُ أَعدَلُ مِن أن يُجبِرَ عَبدا عَلى فِعلٍ ثُمَّ يُعَذِّبَهُ عَلَيهِ.^۲

خداوند، عادل‏تر از آن است كه بنده‏اى را به كارى وا دارد و آن گاه او را براى آن، عذاب كند.

۳. مردود بودن نفى حسن و قبح عقلى و آموزه‏هاى دينى

نظريّه جبر، علاوه بر اين كه با عدل خداوند منافات دارد، حكمت نبوّت، امامت، معاد و نيز همه آموزه‏هاى دينى و حسن و قبح عقلى را نفى مى‏نمايد ؛ چرا كه انسان مجبور، همچون حيوانات و جمادات خواهد بود و در مورد اين موجودات نمى‏توان سخن از مسئوليت و تكليف و شريعت و معاد و ديگر آموزه‏هاى دينى به ميان آورد.

بنا بر اين، دلايلى كه آموزه‏هاى يادشده را اثبات مى‏كنند، همگى دلايل ردّ نظريّه جبر نيز هستند.

دو. نظريّه تفويض

تفويض در لغت، به معناى واگذار كردن و تسليم كردن امرى به ديگرى است و در احاديث و علم كلام، معانى متعدّدى دارد. در اين جا ابتدا به اين معانى اشاره مى‏كنيم و پس از آن، معناى مورد بحث در مسئله جبر و اختيار را توضيح خواهيم داد.

خدا بدانيم، اين كارها به خدا منتسب خواهند شد. از سوى ديگر، مجبور كردن انسان‏ها به گناه و مجازات آنها به خاطر انجام دادن گناه، ظلمى آشكار است. اين، در حالى است كه عقلاً محال است كه خداوند، مرتكب ظلم و كارهاى قبيح گردد.

به جهت همين ارتباطِ ميان نظريّه جبر و عدل خداوند است كه متكلّمان اماميّه، بحث جبر و اختيار را در ذيل بحث عدل خداوند و يا افعال خداوند، مطرح مى‏كنند و با ردّ نظريّه جبر، ظلم و كارهاى قبيح را از خداوند، نفى مى‏نمايند.^۱

قرآن كريم تصريح مى‏فرمايد كه هر انسانى به مقتضاى دستاوردهاى خود، پاداش مى‏بيند و در نزد خداوند، هيچ كس مورد ستم قرار نمى‏گيرد:

«مَن جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا وَمَن جَاءَ بِالسَّيِّئَةِ فَلاَ يُجْزَى إِلاَّ مِثْلَهَا وَهُمْ لاَ يُظْلَمُونَ.^۲

هر كس نيكى‏اى بياورد، ده برابر آن [پاداش] خواهد داشت و هر كس بدى‏اى بياورد، جز مانند آن جزا نمى‏شود و بر آنان ستم روا نمى‏گردد».

«الْيَوْمَ تُجْزَى كُلُّ نَفْسِ بِمَا كَسَبَتْ لاَ ظُلْمَ الْيَوْمَ إِنَّ اللَّهَ سَرِيعُ الْحِسَابِ.^۳

امروز، هر كسى به [موجب] آنچه انجام داده است، مجازات مى‏شود. امروز، ستمى نيست. همانا خدا زودشمار است».

بى‏ترديد اگر انسان در انجام دادن كارهاى ناشايست مجبور باشد، كارهاى او دستاورد او نيستند و مجازات كردن او ظلم است.

در آموزه‏هاى دينى به تفصيل، مسئله جبر و تفويض و چيزى ميان آن دو، از نگاه قرآن و احاديث اسلامى تبيين شده و منافات داشتن نظريّه جبر با عدالت خداوند،