براى روشن شدن اين مسئله، اين موضوع را در سه بخشِ «نظريّه جبر»، «نظريّه تفويض» و «نظريّه نه جبر و نه تفويض» مورد بررسى قرار مى‏دهيم.

يك. نظريّه جبر

جبر، در مقابل اختيار و آزادى است. انسان مجبور، انسانى است كه قدرت و اختيار و آزادى ندارد. انسان در مورد عملى خاص، وقتى قادر و مختار است كه توانايى اراده و انجام دادن آن عمل و نيز توانايى ترك اراده و انجام ندادن آن عمل را داشته باشد. علاّمه حلّى در تعريف قدرت مى‏گويد:

القدرة صفة تقتضي صحّة الفعل من الفاعل لا إيجابه ؛ فإنّ القادر هو الّذي يصحّ منه الفعل والترك معا.^۱

قدرت، صفتى است كه امكان صدور فعل از فاعل را به همراه دارد و نه لزوما تحقّق فعل را؛ چرا كه قادر، كسى است كه امكان انجام دادن يا انجام ندادن كار (هر دو) را با هم داشته باشد.

بنابر اين، انسان مجبور كسى است كه چنان قدرت و اختيارى را نداشته باشد. براى نمونه، اگر دست و پاى كسى را ببندند و به زور در حلق او شراب بريزند، هر چند اين شخص، خوردن شراب را انجام مى‏دهد، امّا در انجام دادن اين كار، مختار نيست ؛ چرا كه نمى‏توانسته آن را ترك كند. طرفداران نظريّه جبر، معتقدند كه انسان در هيچ عملى اختيار ندارد و آزاد نيست ؛ يعنى هيچ عملى را نمى‏توان يافت كه فعل و ترك آن براى انسان ممكن باشد.

طرفداران «نظريّه جبر» در علوم مختلف

نظريّه جبر، در علوم مختلف طرفدارانى دارد و در هر علم، منشأ خاصّى براى آن

تحليلى درباره جبر و تفويض و امر بين الأمرين

بحث جبر و تفويض، از ديرباز، ذهن انسان را به خود مشغول ساخته است. اگر به فلسفه باستان بنگريم، مى‏بينيم كه در قرن چهارم پيش از ميلاد، رواقيان به جبر^۱ و اپيكوريان به تفويض^۲ اعتقاد داشته‏اند. در عصر جديد نيز، دكارت، تفويضى است^۳ و اسپينوزا، جبرى^۴.

در قرآن كريم آمده است كه مشركان مكّه به منظور توجيه شرك آوردن خويش، از نظريّه جبر، سود مى‏جسته‏اند:

«سَيَقُولُ الَّذِينَ أَشْرَكُواْ لَوْ شَآءَ اللَّهُ مَآ أَشْرَكْنَا وَلاَ ءَابَآؤُنَا.^۵

كسانى كه شرك ورزيدند، به زودى خواهند گفت: «اگر خدا مى‏خواست، نه ما و نه پدرانمان شرك نمى‏ورزيديم«.

گزارش‏هاى تاريخى نشان مى‏دهند كه در صدر اسلام نيز اعتقاد به جبر و يا دست كم، پرسش درباره اين مسئله به طور جدّى، مطرح بوده است.^۶