و نامطلوب است.

به عبارت ديگر، آگاهى از معنا و اقسام قضا و قدر، نقش قضا و قدر در: آفرينش، ناگوارى‏ها، افعال انسان، سعادت و شقاوت، و مسائلى از اين دست، علمِ قضا و قدر است كه نه تنها مطلوب است، بلكه ضرورى است ؛ امّا آگاهى از اين كه «چرا خداوند متعال در اين مورد، چنين تقديرى دارد و در آن مورد، تقديرى ديگر؟»، پى بردن به راز قضا و قدر است كه نه تنها مطلوب نيست، بلكه ممنوع است.

حكمت اين ممنوعيّت نيز اين است كه:

اوّلاً: دستيابى به آن، عادتا امكان‏پذير نيست، همان گونه كه موسى عليه‏السلام در جريان مصاحبت با عبد صالح، نتوانست راز سوراخ كردن كشتى و كشتن پسربچّه و ساختن ديوار به وسيله عبد صالح، را بفهمد و به همين جهت به او اعتراض كرد ؛ امّا پس از اين كه عبد صالح راز كارهايش را گشود، متوجّه شد كه حق با او بوده است.^۱ از اين رو در احاديث آمده است:

القَدَرُ سِرُّ اللّه‏ِ، فَلا تَتَكَلَّفوا عِلمَهُ.^۲

قَدَر، راز خداست. پس با زحمت، به دنبال آگاهى از آن بر نياييد.

تكلّف، به معناى به زحمت افتادن است و در اين جا مقصود، اين است كه راز «قَدَر»، مسئله‏اى است كه حكمت خدا، آن را مستور داشته است. از اين رو، انسان براى به دست آوردن آن نبايد خود را به رنج و زحمت بيندازد ؛ چرا كه توفيقى نخواهد داشت. تعبيرهايى مانند: «راهى تاريك» و «دريايى عميق» درباره شناخت راز قَدَر نيز، به عدم امكان دستيابى انسان به اين راز، اشاره دارند.

نيز در حديثى از امام رضا عليه‏السلام آمده است:

هُوَ وَضعُ الحُدودِ مِنَ الآجالِ وَالأَرزاقِ وَالبَقاءِ وَالفَناءِ.^۱

[قَدَر،] تعيين حدود اجل‏ها، روزى‏ها و ماندن و فانى شدن است.

بدين سان، خداوند متعال پيش از انجام دادن هر كار و پديد آوردن هر پديده، نخست، محدوده وجودى آن را از هر نظر، معيّن مى‏كند. آن محدوده، «قَدَر» و اين عمل، «تقدير» ناميده مى‏شود. پس از تقدير، نوبت به مقدّمه دوم، يعنى «قضا» مى‏رسد. امام رضا عليه‏السلام در تفسير اين مقدّمه در حديثى مى‏فرمايد:

القَضاءُ: هُوَ الإِبرامُ وَإِقامَةُ العَينِ.^۲

قضا، استوارسازى و به عرصه وجود آوردن است.

در اين مرحله، خداوند متعال، آنچه را تقدير كرده، در خارجْ تحقّق مى‏دهد. به تعبير ديگر، وجود عينىِ هر پديده، در واقع، استوار نمودنِ وجود تقديرىِ آن است.

بنا بر اين، قَدَر، بر قضا مقدّم است، اگر چه در گفتار و نوشتار، قضا براى سهولت در به‏كارگيرى آنها، مقدّم مى‏شود.

سه. بر حذر داشتن از جستجو درباره راز قَدَر

نكته قابل تأمّل در آشنايى با علم قضا و قدر ـ كه اهمّيتش از علم به قرآن، آشكار مى‏شود ـ اين است كه در تعاليم اسلامى، جستجو براى آگاهى از راز قَدَر، به شدّت نهى شده است. پيام احاديث مربوط به اين موضوع، اين است كه تلاش براى تحصيل علم قضا و قدر، مطلوب ؛ ولى تلاش براى آگاهى از سرّ قضا و قدر، ممنوع