يك. «قضا» و «قدر» در لغت

قضا، از ريشه «قضى» به معناى استوار نمودن كارى و قرار دادن آن در جهت فلسفه وجودى آن است.

همچنين قَدَر، از ريشه «قدر» به معناى حد و اندازه چيزى و گوهر و پايان آن است، و تقدير، به معناى مشخّص كردن اندازه چيزى.

دو. قضا و قدر، در قرآن و حديث

قضا و قدر، در قرآن و حديث، كاربردهاى متعدّدى دارند. طبق حديثى از امام على عليه‏السلام، كلمه «قضاء» در قرآن، در ده معنا به كار رفته است ؛^۱ امّا در اين مبحث، مقصود از «قَدَر»، هندسه اشيا و اندازه آنها، و مقصود از «قضا»، حكم به تحقّق آنهاست.

به سخن ديگر، هر پديده براى تحقّق، مقدّماتى دارد كه «قَدَر» و «قضا»، دو مقدّمه مهم و اساسىِ آنها هستند ؛ يكى اندازه‏گيرى و ديگرى فرمان تحقّق. امام كاظم عليه‏السلام در تبيين مقدّمه نخست مى‏فرمايد:

هُوَ الهَندَسَةُ مِنَ الطُّولِ وَالعَرضِ وَالبَقاءِ.^۲

[قَدَر،] اندازه در درازا و پهنا و ماندگارى است.

و در حديثى ديگر مى‏فرمايد:

تَقديرُ الشَّيءِ مِن طولِهِ وَعَرضِهِ.^۳

اندازه چيز در درازا و پهناى آن است.

تبيين قضا و قدر و رابطه آن با عدل خداوند

مسئله قضا و قدر ـ كه گاه از آن به «سرنوشت» و «قسمت» نيز ياد مى‏شود ـ يكى از مسائل مهمّ كلامى و فلسفى است. اين مسئله، در معارف قرآن و احاديث اهل بيت عليهم‏السلام نيز از اهمّيت و جايگاه والايى برخوردار است، چنان كه بر پايه حديثى از امام صادق عليه‏السلام، يكى از ويژگى‏هاى قرآن، اين است كه علم «قضا و قدر» و معارف مربوط به اين مسئله مهم را ارائه نموده و كسى كه از اين علمِ قرآنى، آگاه نباشد، در حقيقت، نه عالِم به قرآن است و نه اهل آن!^۱

اطلاعاتى كه به بركت قرآن و احاديث پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله و اهل بيت عليهم‏السلام در ارتباط با قضا و قدر مى‏توان به دست آورد، عبارت‏اند از: معناى قضا و قدر، ويژگى‏ها و اقسام قضا و قدر، نقش بَدا در قضا و قدر، نقش قضا و قدر در آفرينش، نقش قضا و قدر در گرفتارى‏ها و ناگوارى‏ها، نقش قضا و قدر در افعال انسان، نقش قضا و قدر در سعادت و شقاوت، و نقش انسان در قضا و قدر.

اين مطالب، چنان با تار و پود معارف قرآنى پيوند خورده‏اند كه بدون آنها فهم درست اين كتاب آسمانى، ممكن نيست. نيز شناخت صحيح آنها، زمينه‏ساز ايمان به قضا و قدر، خشنودى از آن و دستيابى به قلّه كمالات انسانى است.