كتابت وحى در مكه
پيامبر خدا صلى اللَّه عليه وآله سيزده سال در مكّه به دعوت اسلام مشغول بودند و در اين مدت ، جمعاً ۸۲ ۱ يا ۸۶ سوره از قرآن در اين شهر نازل شد و بقيه آن ، حدود ۱۶۰۰ آيه از ۶۲۳۶ آيه قرآن ، مدنى است . با اين حال ، در باره كتابت قرآن در مكه اطلاعات بسيار اندكى در منابع منعكس شده است .كاتبان وحى در اين شهر را على عليه السلام ، ابوبكر ، عمر ، عثمان ، ارقم بن ابى ارقم مخزومى ، جهم بن قيس ، حاطب بن ابى بلتعه ، حاطب بن عمرو ، خالد بن سعيد بن عاص ، زبير بن عوام ، سالم مولى ابى حذيفه ، سعد بن ابى وقاص ، شرحبيل بن حسنه (م ۱۸ق) ، طلحة بن عبيد اللَّه ، عامر بن فهيره ، عبد اللَّه بن جحش اسدى (م ۳ق) ، عبد اللَّه بن سعد بن ابى سرح ، علاء بن حضرمى ، مصعب بن عمير و معيقب بن ابى فاطمه سدوسى دانستهاند . اين در حالى است كه ميان اين كسان ، برخى طبق گزارشهايى ، در عصر مكّى ، باسواد نبودهاند . ۲ گفتهاند نامهاى كه ابوبكر به دستور رسول خدا صلى اللَّه عليه وآله در ماجراى هجرت ، به سراقة بن مالك مدلجى نوشت ، ۳ نه به خطّ او ، بلكه به خطّ عامر بن فهيره ، غلام ابوبكر بوده است . ۴ برخى محققان در كاتب بودن عمر نيز ترديد كردهاند و با شواهد و قرائنى ثابت كردهاند كه او آن هنگام ، خواندن و نوشتن نمىدانسته است . ۵ نيز اين افراد همگى در يك زمان مسلمان نشدند و مدت و مقدار كتابت آنان نيز در منابع ذكر نشده است .
ترديد ديگر آن كه در باره نگهدارى نسخهها و چگونگى حمل آن به يثرب نيز گزارشى در دست نيست . به نظر مىرسد در دوره مكّى ، نحوه صيانت از قرآن ، بيشتر حفظ آن توسط صحابه بوده است ؛ هرچند رواياتى وجود دارد حاكى از وجود صحيفههايى كه آياتى از قرآن در آنها نوشته شده بود ؛ مانند صحيفهاى كه خواهر عُمر و شوهرش در دست داشتند و در آن سوره طه نوشته شده بود و عُمر آن را ديد و در پى شنيدنِ همان آيات مكتوب مسلمان شد . ۶
برخى نخستين كاتب وحى در مكه را ابن ابى سرح دانستهاند ۷ و اين در حالى است كه او سالها پس ازهجرت پيامبر به مدينه و طبق گزارشى ، پيش از فتح مكه (سال هشتم) مسلمان شد . ۸ او در مدت كتابت خود ، گاه از واژههاى جايگزين استفاده مىكرد . ۹ گويند بخشى از آيه ۹۳ انعام در نكوهش اوست ۱۰ و سپس مرتد گرديد و در فتح مكه از كسانى بود كه رسول خدا فرمان قتل آنان را صادر كرد كه با وساطت برادر رضاعىاش عثمان ، از مرگ نجات يافت . ۱۱ معيقب بن ابى فاطمه دوسى نيز سياهه غنايم پيامبر صلى اللَّه عليه وآله را مىنوشت . ۱۲ در باره حنظلة بن ربيع ، معروف به حنظله كاتب ، ۱۳ گفتهاند كه هر وقت كاتبى نبود ، او را فرا مىخواندند . ۱۴ به نقلى او فقط يك بار در حضور رسول خدا به نوشتن پرداخت و بدين سبب اين شهرت را پيدا كرد . ۱۵ به هرحال بيشترِ كتابتى كه از او بازگفتهاند ، مربوط به نامههايى است كه پس از رحلت پيامبر صلى اللَّه عليه وآله و در زمان خلفا نوشته است . ۱۶
1.تاريخ اليعقوبى : ج۲ ص۳۳.
2.العقد الفريد : ج۴ ص۲۱۲.
3.البداية و النهاية : ج۵ ص۳۷۰؛ مكاتيب الرسول صلى اللَّه عليه وآله : ج۱ ص۱۴۶.
4.البداية والنهاية : ج۵ ص۳۷۰.
5.الصحيح من سيرة النبى الأعظم : ج۳ ص۱۸۰. نيز، ر.ك: المصنف ، عبدالرزاق : ج۵ ص۳۲؛ عيون الأخبار ، ابن قتيبه : ج۱ ص۴۳.
6.انساب الاشراف : ج۱۰ ص۲۸۶.
7.الاستيعاب : ج۱ ص۶۸؛ أضواء على السنة المحمدية : ص۲۴۶.
8.اُسد الغابة : ج۱ ص۶۱۷.
9.المغازى : ج۱ ص۷۴؛ تاريخ اليعقوبى : ج۲ ص ۵۹؛ الاستيعاب : ج۱ ص۶۸.
10.أسباب النزول ، واحدى : ص۱۴۸؛ التبيان فى تفسير القرآن : ج۴ ص۲۰۲؛ الدرّ المنثور : ج۳ ص۳۰.
11.الطبقات الكبرى : ج۲ ص۱۴۱؛ المغازى : ج۲ ص۸۵۵؛ الاستيعاب :ج۱ ص۲۳.
12.العقد الفريد : ج۴ ص۱۵۱.
13.الاستيعاب : ج۱ ص۳۷۹.
14.التنبيه و الاشراف : ص۲۴۶.
15.فتوح البلدان : ج۳ ص۵۸۲.
16.مكاتيب الرسول صلى اللَّه عليه وآله : ج۱ ص۱۳۸.
