فضيلت‏تراشى براى برخى از صحابه‏

مقارن بعثت ، در مكه حدود هفده نفر با فنّ كتابت آشنايى داشتند . ^۱ ابوعبد اللّه زنجانى ^۲ عده باسوادان مكّه را فقط چهارده تن ، و بلاذرى شمار آنان را در يثرب ، يازده نفر دانسته است ؛ ^۳ اما آنان به تدريج مسلمان شده بودند و دليل روشنى از كتابت وحى برخى در دست نيست. در مقابل، برخى چون مقداد، با وجود باسواد بودن، ^۴ در زمره كاتبان وحى ، مطرح نشده‏اند . برخى از محققان ، كاتب بودنِ شمار بسيارى از اينان را تكذيب و رد كرده‏اند . ^۵ گويا پس از رحلت رسول خدا ، رقابت‏هاى قبيله‏اى و بعدها تعصّب مذهبى در فضيلت‏تراشى براى برخى صحابه ، نقش سترگى داشته و با توجه به اهميت و امتياز و افتخار كتابت قرآن ، نام افرادى به اين عنوان در منابع ، ثبت شده است . ^۶ براى نمونه ، سعيد بن عاص بن سعيد ، در سال سوم هجرت ، متولد شد و براى عثمان در دوران خلافتش دبيرى مى‏كرد و جزو چهار نفرى بود كه براى استنساخ قرآن تعيين شدند . ^۷ شايد اين موجب شده است كه او را از كتّاب وحى به شمار آورند ؛ در حالى‏كه او هنگام رحلت رسول خدا كمتر از نه سال داشت . ^۸ نيز ابوعبيده جرّاح ، در گردآورى قرآن در زمان خليفه اول نقش داشته و از اين رو به عنوان كاتب وحى شناخته شده است . ^۹ نتيجه آن كه برخى را به سهو يا عمد كاتب پيامبر دانسته‏اند و از اين رو ، بايد به ديده ترديد به اين نسبت نگريست .

انواع دبيران پيامبر صلى اللَّه عليه وآله‏

برخى محققان ، دبيران رسول اللَّه صلى اللَّه عليه وآله را به سه دسته تقسيم كرده‏اند : ۱ . نويسندگان وحى ، شامل على عليه السلام ، ابىّ بن كعب ، زيد بن ثابت ، عبد اللَّه بن سعد بن ابى سرح ، عثمان بن عفان ، حنظلة بن ربيع ۲ . نويسندگان عهدنامه‏ها و نامه‏ها كه تعداد ايشان به ۳۷ نفر مى‏رسيده است . ۳ . نويسندگان زكات و خمس و مصارف آنها كه كسانى مانند زبير ، عبد اللَّه بن رواحه ، معيقب بن ابى فاطمه ، حذيفة بن يمان و معاذ بن جبل از آنها بوده‏اند . ^۱
نخجوانى گويد : «رسول را ده كاتب بود ، بعضى وحى مى‏نوشتند و بعضى حساب صدقات و بردگان كه از غزوات آورندى» . ^۲

تصحيف برخى نام‏ها

از ديگر علل تعدد كاتبان ، تصحيف اطلاعات مربوط به اشخاص است ؛ مثلاً برخى ابوحماد عقبة بن عامر جهنى را از كاتبان رسول خدا دانسته‏اند و به نامه‏اى از آن حضرت كه ابن سعد آورده و در انتهاى آن نام عقبه ذكر شده استشهاد كرده‏اند ؛ اما كاتب ياد شده بر اساس نسخ موجود ، علاء بن عقبه است . ^۳
همچنين ، اطلاعات مربوط به ابوالوليد ابان بن سعيد و برادرانش خالد و عمرو ، كه از كاتبان وحى قلمداد شده‏اند ، خلط شده است . بر خلاف گزارش‏هايى كه در آنها از هجرت ابان به حبشه سخن به ميان آمده ^۴ و او را در زمره كاتبان پيامبر ثبت كرده‏اند ، ^۵ او از دشمنان پيامبر و در نبرد بدر ، با مشركان همراه بود ^۶ و پس از حديبيه (سال ششم) اسلام آورد ؛ ^۷ زيرا هنگامى كه عثمان براى مذاكره با قريش از حديبيه به مكه رفت ، ابان او را پناه داد . ^۸ وى در غزوه خيبر (سال هفتم) شركت داشت و پس از آن از سوى رسول خدا ، والى بحرين شد و تا رحلت رسول خدا در آن جا بود . ^۹