89
گزیده شناخت‌نامه قرآن بر پایه قرآن و حدیث

شمار كاتبان‏

پيامبر صلى اللَّه عليه وآله براى اجراىِ امور ديوانى ، ادارى و كتابت وحى ، كاتبان و منشيانى داشت كه منابع مختلف ، در گزارش عده آنان همخوانى ندارند . يعقوبى (بدون تفكيك ميان كاتبان وحى و غير وحى) ، آنان را سيزده نفر ۱ دانسته و برخى ديگر چهارده ، ۲ ابن عساكر ۲۴ ، ۳ حلبى ۲۶ ، ۴ و برخى ۴۰ ، ۵ ۴۲ ۶ ، ۴۳ ۷ و بعضى ۴۵ نفر ۸ ثبت كرده‏اند . ۹ قرائنى در دست است كه همه اين كسان را نمى‏توان كاتب وحى قلمداد كرد و حتى برخى محققان ، كاتبان وحى را تنها شش نفر دانسته است . ۱۰
گويا اختلاف ياد شده ، ناشى از خلط ميان كاتبان وحى با ديگر كاتبان پيامبر صلى اللَّه عليه وآله بوده و نويسندگانِ كتاب‏هاى تاريخ قرآن ، نتوانسته‏اند كاتبان وحى را از ديگر كاتبان بازشناسند . از اين‏رو ، برخى قرآن‏پژوهان ، مجموع دبيران پيامبر را ، كه عده ايشان به ۵۱ نفر مى‏رسيده ، ۱۱ در زمره كاتبان وحى بر شمرده‏اند . نيز در برخى گزارش‏ها علاوه بر اجمال ، نام تمام باسوادان آن عصر در شهرهاى مكه و مدينه به عنوان كاتب ذكر شده است . مسلم است كه پيامبر نويسندگانى داشته ، اما همه آنها كاتب وحى نبوده‏اند ؛ بلكه عده‏اى كارهاى دبيرى و دفترى را به عهده داشته و هر يك متولى نوشتن گونه‏اى از نامه‏ها بوده‏اند . ۱۲

1.تاريخ اليعقوبى : ج‏۲ ص‏۸۰.

2.منهاج البراعة : ج‏۱ ص‏۲۰۷.

3.تاريخ دمشق : ج‏۴ ص‏۳۲۳ - ۳۴۹.

4.السيرة الحلبية : ج‏۳ ص‏۴۲۲.

5.در آستانه قرآن : ص‏۲۷.

6.تاريخ قرآن ، زنجانى : ص‏۵۱، پژوهشى در تاريخ قرآن : ص‏۲۰۲.

7.در آستانه قرآن : ص‏۲۷؛ أضواء البيان : ج‏۹ ص‏۲۰.

8.پژوهشى در تاريخ قرآن : ص‏۲۰۲؛ تاريخ قرآن، محمود راميار : ص‏۲۶۳ - ۲۶۴ .

9.بحوث فى تاريخ القرآن و علومه : ص‏۱۳۱.

10.سيماى كارگزاران على بن ابى طالب : ج‏۳ ص‏۴۷.

11.العقد الفريد : ج‏۴ ص‏۱۵۲ - ۱۵۳؛ تاريخ اليعقوبى : ج‏۲ ص‏۸۰.


گزیده شناخت‌نامه قرآن بر پایه قرآن و حدیث
88

پژوهشى در باره كاتبان وحى ۱

اصطلاح «كاتبان وحى» بر كسانى اطلاق مى‏شود كه قرآن را پس از نزول ، با املاى پيامبر نوشته و به صورت مكتوب در آورده‏اند . شمار اين كاتبان به دليل كمى افراد با سواد ، محدود بوده است .
جهان‏شمولى و جاودانگى اسلام ، ايجاب مى‏كرد تا قرآن كريم ، كه وحى الهى و اساس و ريشه قوانين اسلامى و معجزه پيامبر اكرم صلى اللَّه عليه وآله است ، براى هميشه بدون تحريف حفظ شود . بدين‏رو ، رسول اللَّه صلى اللَّه عليه وآله كه خود به تصريح قرآن كريم ، اُمّى ۲ (كسى كه خواندن و نوشتن نمى‏داند ۳ يا كسى كه نمى‏نويسد ۴ ) بود و تا پيش از نزول قرآن نمى‏خواند و نمى‏نوشت ، ۵ به محض نزول آيات الهى ، ۶ ضمن بهره‏گيرى از حافظه نيرومند تازه‏مسلمانان عرب ، فرمان مى‏داد برخى از صحابه كه به فنّ نوشتن آشنايى داشتند و مورد اعتماد بودند ، آن را بنويسند . اينان در منابع تاريخ و سيره ، با عنوان «كاتبان وحى» شناخته مى‏شوند . كاتبان ، آيات را كه رسول خدا بر آنها املا مى‏كرد ، ۷ بر پوست ، استخوان‏هاى پهن شتر يا گاو (مانند كتف و دنده‏ها) ، برگ خرما و يا سنگ‏هاى پهن سفيد مى‏نوشتند ۸ و نسخه‏اى از آن را در خانه پيامبر صلى اللَّه عليه وآله و نسخه‏اى را نزد خود نگه مى‏داشتند . ۹ بر اساس گزارشى از زيد بن ثابت ، وى پس از فراغت از نوشتن وحى به املاى رسول خدا ، نوشته خود را به دستور پيامبر صلى اللَّه عليه وآله براى آن حضرت مى‏خوانده است . ۱۰

1.اين پژوهش ، به وسيله فاضل گرامى جناب آقاى سيد محمود سامانى ، انجام شده است .

2.اعراف : آيه ۱۵۷ - ۱۵۸.

3.العقد الفريد : ج‏۴ ص‏۱۵۱.

4.لسان العرب : ج‏۱۲ ص‏۳۴ .

5.عنكبوت : آيه ۴۸ . نيز ، ر.ك : أوائل المقالات : ص‏۲۲۴؛ مكاتيب الرسول صلى اللَّه عليه وآله : ج‏۱ ص‏۹۰.

6.مجمع البيان : ج‏۸ ص‏۳ ؛ مكاتيب الرسول صلى اللَّه عليه وآله : ج‏۱ ص‏۱۳۰.

7.تفسير الحبرى : ص‏۱۵۸ و ۵۷۶؛ شواهد التنزيل : ج‏۱ ص‏۴۸؛ الموسوعة القرآنية : ج‏۱ ص‏۳۵۲.

8.الإتقان فى علوم القرآن : ج‏۱ ص‏۱۶۳ - ۱۶۴ ؛ إمتاع الأسماع : ج‏۹ ص‏۳۳۴؛ التمهيد فى علوم القرآن : ج‏۱ ص‏۲۸۸.

9.پژوهشى در تاريخ قرآن : ص‏۲۱۰؛ تفسير احسن الحديث : ج‏۱ ص‏۱۴.

10.آيات الاحكام، جرجانى : ج‏۳ ص‏۱۹ .

  • نام منبع :
    گزیده شناخت‌نامه قرآن بر پایه قرآن و حدیث
    سایر پدیدآورندگان :
    محمّد محمّدی ری‌شهری، با همکاری: جمعی از پژوهشگران
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1392
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 24294
صفحه از 597
پرینت  ارسال به