بر آن دلالت دارد . ^۱

بررسى ديدگاه‏ها

اكثر صاحب‏نظران ، مقصود از عدد هفت در اين روايات را عدد حقيقى مى‏دانند ؛ هفت حرف ، نه بيشتر و نه كمتر . برخى چون قاضى عياض بر آن اند كه عدد هفت در اين‏جا به معناى مجازى به كار رفته و مراد از آن ، كثرت است . ^۱ به نظر مى‏رسد حمل «سبعة» بر كثرت ، پذيرفتنى نباشد ؛ زيرا لازمه آن ، حمل عدد «سبعه» بر خلاف ظاهر است ، در حالى كه دليل روشنى بر آن اقامه نشده است .
اما در باره اين كه مقصود از «سبعة أحرف» چيست ، اختلاف شديدى وجود دارد . برخى اين احتمالات را نزديك به چهل احتمال دانسته‏اند ^۲ كه به بررسى اهمّ آنها مى‏پردازيم : ^۳
۱ . تقسيم هفت‏گانه معنايى آيات: هفت حرف مورد نظر در روايات «سبعة أحرف» گونه‏هاى هفت‏گانه معنايى آيات قرآن است . به اين معنا كه با بررسى محتوايى آيات ، نتيجه مى‏گيريم كه خداوند آنها را هفت گونه قرار داده است . اين نظريه شبيه روايتى از حضرت امير عليه السلام است كه حروف قرآن را هفت گونه مى‏داند . ^۴ اين گونه‏ها عبارت اند از : ۱ . وعد و وعيد ۲ . محكم و متشابه ۳ . حلال و حرام ۴ . قصص ۵ . أمثال ۶ . امر ۷ . نهى . ^۵
۲ . جايگزينى فواصل آيات: نزول قرآن بر هفت حرف ، به معناى اجازه در جابه‏جايى ميان فواصل آيات است ، چنان كه در روايت پيش گفته از سنن ابى داود به آن تصريح شده است ، با اين شرط كه اين جابه‏جايى به حدّ تناقض نرسد ؛ يعنى آيات رحمت به جاى آيات عذاب و به عكس قرار نگيرد :
. . . حَتّى‏ بَلَغَ سَبعَةَ أَحرُفٍ، ثُمَّ قالَ: لَيسَ مِنها إلّا شافٍ كافٍ إن قُلتَ سَميعاً عَليماً عَزيزاً حَكيماً ما لَم تَختِم آيَةَ عَذابٍ بِرَحمَةٍ أو آيَةَ رَحمَةٍ بِعذابٍ‏ . ^۶
. . . تا اين كه به هفت حرف رسيد. آن‏گاه رسول خدا فرمود: اين هفت حرف هر يك شفادهنده و كفايت‏كننده است ، اگر بگويى : سميعاً، عليماً، عزيزاً، حكيماً مادام كه آيه عذاب را به رحمت و آيه رحمت را به عذاب پايان نبرى‏.
۳ . جايگزينى كلمات متقارب: مقصود از نزول قرآن بر هفت حرف ، جواز جايگزينى ميان كلمات متقارب قرآن است ؛ به اين معنا كه مى‏توان يك واژه قرآنى را برداشت و واژه‏اى متقارب و مترادف به جاى آن گذاشت . ^۷
۴ . انواع هفت‏گانه قرائات: مراد از «احرف سبعه» انواع هفت‏گانه قرائت قرآن است ؛ يعنى با بررسى قرائات موجود مى‏توان آنها را به هفت نوع قرائت تقسيم كرد و روايات مورد بحث با اشاره داشتن به اين انواع ، در مقام تجويز آنهاست . اين انواع هفت‏گانه قرائات بدين شرح اند : ۱) اختلاف قرائت ، باعث تغيير اعراب مى‏شود ، بى آن كه در معنا يا شكل ظاهرى كلمه تغييرى ايجاد كند ؛ نظير آيه (هُنَّ أَطْهَرُ لَكُمْ) با ضمه يا فتحه «راء» . ۲) با اختلاف قرائت ، ظاهر كلمه و با تغيير اعراب ، معناى آن نيز تغيير كند ؛ نظير آيه (رَبَّنَا بَعِدْ بَيْنَ أَسْفَارِنَا) كه «باعد» به صيغه امر يا ماضى خوانده شود . ۳) با اختلاف قرائت ، صورت و ظاهر لفظ باقى ، اما با تغيير حروف ، معناى لفظ تغيير كند ؛ نظير واژه (نُنشِزُها) كه به صورت «ننشرها» قرائت شده است . ۴) با اختلاف قرائت ، ظاهر لفظ تغيير يابد ؛ اما در عين حال ، معناى آن با تغيير حروف تغيير نكند ؛ نظير آيه (كَالْعِهْنِ الْمَنفُوشِ ؛ همانند پنبه زده شده) كه به صورت «كالصوف المنفوش» قرائت شده است . ۵) با اختلاف قرائت ، صورت لفظ و معناى آن تغيير كند ؛ نظير آيه (وَ طَلْحٍ مَّنضُودٍ ؛ و درختان موز كه ميوه‏هايش خوشه‏خوشه روى هم چيده شده است) كه به صورت «وطلع منضود» قرائت شده است . ۶) در پى اختلاف قرائت ، فقرات يك آيه جابه‏جا شود ؛ نظير آيه (وَ جَآءَتْ سَكْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقِ‏ّ ؛ سكرات مرگ ، حقيقت را آورد) كه به صورت «وجاءت سكرة الحق بالموت» قرائت شده است . ۷) با اختلاف قرائت ، در فقرات آيه فزونى و كاستى رخ دهد ؛ نظير آيه (تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ نَعْجَةً) كه به صورت «تِسعٌ وَتِسعونَ نَعجَةً أُنثى» قرائت شده است . ^۸
۵ . كيفيت‏هاى هفت‏گانه تلاوت قرآن: روايات «سَبعَةُ أحرُفٍ» ناظر به كيفيت‏هاى هفت‏گانه تلاوت قرآن اند ؛ به اين معنا كه چگونگى اداى كلمات قرآن را با دسته‏بندى هفت‏گانه آنها تعيين كرده‏اند . اين موارد ، عبارت اند از : ادغام ، فتح ، اظهار ، تفخيم ، ترقيق ، إماله و مدّ . ^۹ مدافعان اين نظريه در دفاع از آن مى‏گويند كه چون عرب در اداى آنها داراى لغت و لهجه‏هاى مختلف بود ، خداوند از باب تسهيل ، همه حالات تكلم به آنها را مجاز اعلام كرد . ^۱۰
۶ . گويش‏هاى هفت‏گانه: شايع‏ترين نظريه در باره روايت «سبعة أحرف» حمل آنها بر لهجه‏ها و گويش‏هاى مختلف است ، ^۱۱ چنان كه از ابن عباس نقل كرده‏اند كه گفت : «نَزَلَ القُرآنُ عَلى سَبعِ لُغاتٍ» . كسانى كه نزول قرآن بر هفت حرف را به معناى لهجه‏هاى مختلف عربى دانسته‏اند ، خود در تحليل اين هفت گويش دچار اختلاف شده‏اند :
الف - برخى گفته‏اند كه مراد ، گويش‏هاى قبايل مختلف عربى است ، بى آن كه هفت لهجه منحصر به قبيله خاص باشد ؛ نظير گويش قريش ، هُذَيل ، هَوازن ، يمن .
ب - برخى آن را بر گويش‏هاى مختلف قبيله مُضر حمل كرده‏اند كه خود داراى هفت قبيله بود به نام‏هاى : هذيل ، كنانة ، قيس ، ضبة ، تَيم الرباب ، أسد بن خزيمة و قريش .
ج - برخى بر اين باورند كه مقصود ، گويش‏هاى مختلف در درون قريش است ؛ زيرا قرآن به لهجه قريش نازل شد ، چنان كه آيه (وَ مَآ أَرْسَلْنَا مِن رَّسُولٍ إِلَّا بِلِسَانِ قَوْمِهِ لِيُبَيِّنَ لَهُمْ ؛ ^۱۲ هيچ فرستاده‏اى را نفرستاديم مگر به زبان قوم خودش تا برايشان روشن كند)