پژوهشى در باره احاديث نزول قرآن بر هفت حرف ^۱

حديث نزول قرآن بر هفت حرف ، با مضامين مختلف و در عين حال نزديك به هم ، به طور گسترده در منابع روايى اهل سنت آمده است . برخى فراوانى اين روايات را در حدّ تواتر مى‏دانند . ابن جزرى نام بيست تن از صحابه را ذكر كرده كه اين حديث را از پيامبر نقل كرده‏اند . ^۲ بخارى ، مسلم ، ابى داوود ، ترمذى ، و نسائى ، از صاحبان صحاح ستّه ، هر يك با گشودن بابى مستقل به طرح اين روايات پرداخته‏اند . در هر حال به نظر مى‏رسد همه اهل سنت اصل اين روايات را مسلّم و پذيرفته شده مى‏دانند . شمارى از اين روايات بدين شرح اند :

حديث «هفت حرف» در منابع اهل سنّت‏

احاديث «هفت حرف» ، در منابع اهل سنّت ، به تكرار و تنوّع ، روايت شده‏اند :
۱ . بر پايه روايتى ، عمر بن خطاب با هشام بن حكيم در چگونگى قرائت آيه‏اى از سوره فرقان اختلاف كردند . براى داورى به نزد پيامبر اكرم صلى اللَّه عليه وآله رفتند و آن حضرت قرائت هر دو را با وجود اختلاف تأييد كرد و فرمود :
إنَّ القُرآنَ نَزَلَ عَلى‏ سَبعَةِ أحرُفٍ‏ . ^۳
قرآن ، بر هفت حرف ، نازل شده است‏ .
۲ . ابن عباس گزارش مى‏كند كه پيامبر خدا صلى اللَّه عليه وآله فرمود :
أَقرَأَنى جِبريلُ عَلى‏ حَرفٍ فَراجَعتُهُ فَلَم أزَل أستَزيدُهُ ويَزيدُنى حَتّى انتَهى إلى سَبعَةِ أحرُفٍ‏ . ^۴
جبرئيل قرآن را بر يك حرف (قرائت) بر من اقراء كرد، پس به او مراجعه كردم و پيوسته حروف بيشترى را طلب كردم و او نيز حروف بيشترى را اقراء كرد تا آن كه به هفت حرف رسيد.
۳ . اُبىّ بن كعب نيز روايتى از پيامبر اكرم صلى اللَّه عليه وآله نقل كرده است كه بر اساس آن جبرئيل به نزد پيامبر آمد و پيامبر را از سوى خدا مأمور قرائت قرآن بر يك حرف (قرائت) كرد . پيامبر صلى اللَّه عليه وآله قرائت قرآن بر اساس يك حرف را فراتر از توان امّتش دانست و از خداوند عفو و مغفرت را خواست . نزول جبرئيل براى بار دوم و سوم اتفاق افتاد و جواز قرائت بر دو حرف و سه حرف را به پيامبر اعلام كرد و پيامبر نيز تقاضاى خود را تكرار كرد تا اين كه جبرئيل براى بار چهارم فرود آمد و عرض كرد :
إنّ اللَّهَ يَأمُرُكَ أَن تَقرَأَ اُمَّتُكَ القُرآنَ عَلى‏ سَبعَةِ أحرُفٍ فَأيَّما حَرفٍ قَرَأوا عَلَيه فَقَد أصابوا . ^۵
خداوند به تو فرمان داده كه امّتت قرآن را بر هفت حرف بخوانند ، پس بر هر حرفى كه بخوانند ، درست خوانده‏اند .
در اين روايت همانند روايت پيش‏گفته از بخارى ، از درخواست مكرر پيامبر صلى اللَّه عليه وآله براى افزايش دادن تعداد قرائت‏هاى امّت ، سخن به ميان آمده است .
۴ . اُبىّ بن كعب در روايت ديگرى نقل كرده است كه پيامبر فرمود :
يا اُبَىّ! إنّى أَقرَئتُ القُرآنَ فَقيلَ لى: عَلى حَرفٍ أو حَرفَينِ؟ فَقالَ المَلَكُ الّذى مَعى: قُل عَلى‏ حَرفَينِ . قُلتُ: عَلى‏ حَرفَينِ، فَقيلَ لى: عَلى‏ حَرفَينِ أو ثَلاثَةٍ؟ فَقالَ المَلَكُ الّذى مَعى: قُلْ عَلى ثَلاثَةٍ . قُلتُ: عَلى‏ ثَلاثَةٍ، حَتّى‏ بَلَغَ سَبعَةَ أَحرُفٍ، ثُمَّ قالَ: لَيسَ مِنها إلّا شافٍ كافٍ إن قُلتَ سَميعاً عَليماً عَزيزاً حَكيماً ما لَم تَختِم آيَةَ عَذابٍ بِرَحمَةٍ أو آيَةَ رَحمَةٍ بِعذابٍ‏ . ^۶
اى اُبىّ، قرآن را قرائت كردم، ندا آمد : بر يك حرف يا دو حرف؟ فرشته‏اى كه همراهم بود گفت: بگو بر دو حرف. گفتم بر دو حرف. سپس ندا آمد بر دو حرف يا بر سه حرف؟ همان فرشته گفت: بگو بر سه حرف. گفتم: بر سه حرف. تا اين كه به هفت حرف رسيد. آن‏گاه رسول خدا فرمود: اين هفت حرف هر يك شفادهنده و كفايت‏كننده است ، اگر بگويى : سميعاً، عليماً، عزيزاً، حكيماً مادام كه آيه عذاب را به رحمت و آيه رحمت را به عذاب پايان نبرى‏.
بر اساس ظاهر اين روايت ، جابه‏جايىِ كلمات و فواصل آيات ، مادام كه به تغيير اساسى در معناى آيه منتهى نشود ، مُجاز است . تغييراتى را كه در باره مصحف عبد اللَّه بن مسعود گزارش شده از اين باب دانسته‏اند . ^۷
۵ . نيز در منابع اهل سنّت آمده است :
لَقِىَ رَسولُ اللَّهِ صلى اللَّه عليه وآله جَبرَئيلَ، فَقالَ: يَا جَبرَئيلُ! إنّى بُعِثتُ إلى أُمّةٍ أمّيينَ مِنهُمُ العَجوزُ و الشِّيخُ الكَبيرُ و الغُلامُ و الجارِيةُ و الرَّجُلُ الّذى لَم يَقرأ كِتاباً قَطُّ . قالَ: يا مُحمَّدُ! إنّ القُرآنَ اُنزِلَ عَلى‏ سَبعَةِ أَحرُفٍ‏. ^۸
پيامبر صلى اللَّه عليه وآله جبرئيل را ديد و فرمود : اى جبرئيل ! من بر امّتى برانگيخته شدم كه اُمّى و فاقد سوادند . در ميان آنان از پيرزن و پيرمرد گرفته تا زن و مرد جوان و كسى كه هرگز كتابى نخوانده است، هست . جبرئيل گفت : اى محمد! قرآن به هفت حرف نازل شده است‏ .
در ميان روايات اهل سنّت ، اين روايت را مى‏توان مقبول‏ترين روايت از جهت محتوا دانست كه در آن از اُمّى بودن اُمّت و وجود كسانى كه خواندن نمى‏دانند ، سخن به ميان آمده كه مى‏تواند حكايتگر صعوبت قرائت دقيق قرآن براى آنان باشد .
۶ . اهل سنّت از پيامبر خدا صلى اللَّه عليه وآله نقل كرده‏اند كه : قرآن بر هفت حرف نازل شد : زجر و امر و حلال و حرام و محكم و متشابه و امثال . ^۹
۷ . حديث ديگرى مشابه حديث قبلى از طريق اهل سنّت روايت شده كه نشان مى‏دهد قرآن بر اساس ده حرف نازل شده است :
أُنزِلَ القُرآنُ عَلى‏ عَشرَةِ أحرُفٍ : بَشيرٍ ، ونَذيرٍ ، وناسِخٍ ، ومَنسوخٍ ، وعِظَةٍ ، ومَثَلٍ ، ومُحكَمٍ ، ومُتَشابِهٍ ، وحَلالٍ ، وحَرامٍ‏ . ^۱۰
قرآن ، بر ده حرف ، نازل شده است : بشارت‏دهنده ، بيم‏دهنده ، ناسخ ، منسوخ ، پند ، مَثَل ، محكم ، متشابه ، حلال و حرام‏ .