نظريه

در جمع‏بندى روايات مربوط به آخرين سوره‏اى كه بر پيامبر نازل شده چند نكته شايان توجه است :
۱ . سوره نصر ، در عام الفتح و سال هشتم هجرى ، در حجة الوداع و در منا ، نازل گرديده است . ^۱۲ . سوره برائت ، پس از فتح مكّه و در سال نهم هجرى ، نازل شده است . ^۲
۳ . مطابق برخى از گزارش‏ها ، سوره مائده آخرين سوره‏اى است كه بر پيغمبر نازل شده است . ^۳
۴ . بر پايه روايتى كه از امام صادق عليه السلام و امام رضا عليه السلام نقل شده و گزارش‏هاى متعددى كه در منابع شيعه و سنى آمده ، ^۴ سوره نصر ، آخرين سوره‏اى است كه بر پيامبر صلى اللَّه عليه وآله نازل گرديده است .
با در نظر گرفتن نكات ياد شده مى‏توان گفت : بخش‏هايى از سوره مائده و برائت از واپسين آيات نازل شده است ، ولى آخرين سوره‏اى كه به صورت كامل نازل شد ، سوره نصر است .

نظريه

با بررسى مستند آرايى كه به آنها اشاره شد ، روشن مى‏گردد كه هيچ يك از آنها متكى به دليل قاطعى نيست . بنا بر اين بايد گفت :
اولاً : آخرين آيه‏اى كه بر پيامبر صلى اللَّه عليه وآله نازل شده مشخص نيست .
ثانياً : آراى ياد شده را مى‏توان به آخريّت نسبى حمل كرد ؛ يعنى اين آيات در اواخر عمر پر بركت پيامبر صلى اللَّه عليه وآله نازل شده‏اند ؛ ليكن راويان آنها به دليل آن كه اطلاعات لازم در اختيارشان نبوده ، هر يك تصور كرده‏اند كه آخرين آيه همان است كه آنها باور دارند .

واپسين سوره كاملِ نازل شده ^۱

در باره واپسين سوره كاملى كه نازل شده نيز گزارش‏هاى متعددى نقل شده است :
۱ . سوره نصر :
(بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ * إِذَا جَآءَ نَصْرُ اللَّهِ وَ الْفَتْحُ * وَ رَأَيْتَ النَّاسَ يَدْخُلُونَ فِى دِينِ اللَّهِ أَفْوَاجًا * فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَاسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ كَانَ تَوَّابَا .
به نام خداوند رحمتگر مهربان . آن گاه كه يارى و ظفر خداوند آمد ، و مردم را بينى كه گروه گروه وارد دين خدا مى‏شوند ، پس پروردگارت را با حمد تسبيح كن و از او درخواست آمرزش نما كه او توبه‏پذير است) .
با نزول اين سوره ، صحابه خرسند شدند ؛ زيرا پيروزى مطلق اسلام بر كفر و تثبيت و استحكام پايه‏هاى دين با گرويدن گروه‏هاى مختلف مردم را بشارت مى‏داد . ولى عباس عموى پيامبر ، به سبب خبر دادن سوره از پايان كار پيامبر ، از نزول آن سخت غمناك شد و پيامبر پس از آن دو سال بيشتر زنده نبود . ^۲
در روايتى از امام صادق عليه السلام و نيز امام رضا عليه السلام آخرين سوره ، (إِذَا جَآءَ نَصْرُ اللَّهِ وَ الْفَتْحُ)معرفى شده است . ^۳ از ابن‏عباس نيز گزارش شده كه آخرين سوره ، نصر است . ^۴
۲ . سوره برائت : رواياتى آخرين سوره را برائت معرفى كرده است كه نخستين آيات آن در سال نهم هجرى نازل شد و پيامبر صلى اللَّه عليه وآله على عليه السلام را فرستاد تا آن را بر جمع مشركان بخواند . ^۵
۳ . سوره مائده : در روايتى آخرين سوره نازل شده ، مائده دانسته شده است . ^۶