نخستين سوره‏اى كه بر پيامبر خدا صلى اللَّه عليه وآله فرود آمد ، [اين بود] : (به نام خداوند رحمتگر مهربان . بخوان به نام پروردگارت) . و واپسين سوره‏اى كه فرود آمد ، اين بود : (آن گاه كه يارى خدا فرا رسيد). ^۱
اين روايت از امام رضا عليه السلام به نقل از پدرش ، موسى بن جعفر عليه السلام ، از امام صادق عليه السلام نيز گزارش شده است . ^۲ در تفسير القمى روايتى با همين مضمون از امام باقر عليه السلام نقل شده است . ^۳ البته در اين كه نخستين وحى قرآنى چند آيه اول سوره علق است يا همه سوره ، اختلاف است . برخى با توجه به سياق آيات سوره علق ، نزول تمام اين سوره را يكباره دانسته‏اند . ^۴
۲ . برخى با استناد به حديث ابوسلمه از جابر بن عبد اللَّه ، سوره مدثّر را نخستين سوره نازل شده معرفى كرده‏اند ، در حالى كه اين حديث منافاتى با نزول چند آيه از سوره علق پيش از اين سوره ندارد ؛ ^۵ زيرا در متن حديث هيچ گونه اشاره‏اى به اين نشده كه نخستين وحى قرآنى آيات نخست اين سوره است و تنها استنباط جابر از گفته پيامبر اكرم صلى اللَّه عليه وآله چنين بوده است . شايد هم اين حديث به اولين نزول پس از ايام فَتْرت (دوره انقطاع وحى) ^۶ اشاره داشته باشد . شاهدِ اين مدعا حديث ديگرى از جابر بن عبد اللَّه است كه بر اساس آن پيامبر اكرم صلى اللَّه عليه وآله از فترت وحى سخن گفته است . ^۷
۳ . گروه سوم ، نخستين سوره نازل شده را فاتحه مى‏دانند . ^۸ به نقل از زمخشرى بيشتر مفسران معتقدند كه سوره فاتحه نخستين سوره نازل شده است . ^۹ طَبْرِسى ^۱۰ و واحدى نيشابورى ^۱۱ با استناد به رواياتى اين قول را پذيرفته‏اند . افزون بر اين ، بر پايه برخى روايات ، جبرئيل در نخستين روز بعثت ، نماز و وضو را طبق آيين اسلام به پيامبر تعليم داد ^۱۲ و آن حضرت از آغاز با گروه كوچك ياران خود (على ، جعفر ، زيد و خديجه) به همان روش نماز مى‏گزارد ^۱۳ كه لازمه آن ، مقرون بودن بعثت با نزول سوره حمد است . به نقل از سيوطى هرگز زمانى نبوده است كه نماز در اسلام بدون فاتحة الكتاب باشد . ^۱۴ روايت «لا صَلاةَ إلّا بِفاتِحَةِ الكِتابِ ؛ ^۱۵ نمازى جز به فاتحة الكتاب بر پا نمى‏شود » مؤيّد همين گزارش است .
در نگاهى كلى به اين سه ديدگاه ، شايد بتوان چنين نتيجه گرفت كه نزول سه يا پنج آيه از آغاز سوره علق با آغاز بعثت مقارن بوده است ، سپس چند آيه از ابتداى سوره مدثّر نازل شده است ؛ ^۱۶ ولى نخستين سوره كاملِ فرود آمده بر پيامبر صلى اللَّه عليه وآله ، سوره حمد است ^۱۷ كه «فاتحة الكتاب» خوانده مى‏شود . ^۱۸ همچنين مى‏توان گفت كه در هر صورت نخستين آيه‏اى كه بر پيامبر صلى اللَّه عليه وآله نازل شده ، «بسم اللَّه الرحمن الرحيم» است ؛ ^۱۹ زيرا همه سوره‏هاى قرآن به جز برائت با اين آيه آغاز مى‏شوند و شيعه معتقد است كه «بسم اللَّه الرحمن الرحيم» در هر سوره جزو آن سوره و آيه‏اى مستقل است . ^۲۰
اما روايت منقول از امام على عليه السلام كه در آن ، نخستين وحى قرآنى ، آيه ۱۵۱ از سوره انعام دانسته شده ، ^۲۱ از چند جهت اشكال دارد ، از جمله اين كه به نقل از ابن عباس و ديگران ، سوره انعام از سوره‏هايى است كه همه آن ، يكجا نازل شده است . ^۲۲ دوم اين كه بر پايه روايت ديگرى از ابن عباس ، آيه ۱۵۱ از سوره انعام ، مدنى است . ^۲۳