است). ۱
حديث
۴۳۶.پيامبر خدا صلى اللَّه عليه وآله: علم قرآن ، بر سه بخش است : حلال . پس از آن پيروى كن ؛ حرام . پس از آن دورى كن ؛ و متشابه كه برايت [گنگ و] دشوار است . پس ، آن را به آگاه از آن وا گذار . ۲
۲ / ۳
دشوار بودن شناخت تفسير و تأويل
۴۳۷.الكافى - به نقل از زيد شحّام - : قَتادة بن دِعامه بر امام باقر عليه السلام وارد شد . امام عليه السلام به او فرمود : «اى قَتاده! تو فقيه بصريان هستى؟» .
گفت : اين طور مىگويند .
فرمود : «به من خبر رسيده است كه تفسير قرآن مىگويى؟» .
قتاده گفت : بله .
فرمود : «دانسته تفسيرش مىكنى ، يا ندانسته؟» .
گفت : دانسته .
امام باقر عليه السلام فرمود : «اگر دانسته تفسيرش مىكنى ، بسيار خوب! از تو چند سؤال مىكنم» .
قتاده گفت : بپرسيد .
فرمود : «مرا از اين سخن خداوند عزّ وجلّ در باره قوم سبأ : (و در ميان آنها مسافت را به اندازه، مقرّر داشته بوديم. در اين [راه]ها ، شبان و روزان ، آسودهخاطر بگرديد)۳ ، آگاه كن» .
قتاده گفت : يعنى هر كس با توشه حلال و شتر و كرايه حلال از خانهاش به قصد [زيارتِ ]اين خانه (كعبه) بيرون رود ، در امن و امان است ، تا آن گاه كه به خانهاش باز گردد .
امام باقر عليه السلام فرمود : «تو را به خدا سوگند مىدهم - اى قتاده - آيا مىدانى كه گاهى انسان با توشهاى حلال و اشتر و كرايه حلال به قصد [زيارتِ] اين خانه از خانه خود خارج مىشود ؛ امّا راهزنان به او حمله مىكنند و دار و ندارش را مىبرند و علاوه بر آن ، تا سر حدّ مرگ ، كتك مىخورد؟» .
قتاده گفت : بله ، همين طور است .
امام باقر عليه السلام فرمود : «افسوس بر تو ، اى قتاده! اگر قرآن را از پيش خود تفسير كردهاى ، كه هم خودت به هلاكت در افتادهاى و هم ديگران را به هلاكت افكندهاى و اگر آن را از بزرگان آموختهاى ، باز هم به هلاكت افتادهاى و به هلاكت افكندهاى . افسوس بر تو ، اى قتاده! آيه در باره كسى است كه با توشه و مركب و كرايهاى حلال به قصد [زيارتِ] اين خانه و آشنا به حقّ (مقامِ) ما از خانه خود خارج شود و دلش هواخواه ما باشد ، چنان كه خداوند عزّ وجلّ فرموده است : (پس دلهاى برخى از مردم را به سوى آنان گرايش ده)۴ . ۵ او (ابراهيم عليه السلام) [در اين دعايش ]خانه (كعبه) را قصد نكرد ، وگر نه مىگفت : "به سوى او" . پس به خدا سوگند كه اين دعاى ابراهيم عليه السلام ، ما هستيم و هر كس دلش دوستدار ما باشد ، حجّ او پذيرفته مىشود ، وگر نه ، نه . آرى ، اى قتاده! اگر [حجگزار ]چنين باشد ، در روز قيامت از عذاب جهنّم در امان خواهد بود» .
قتاده گفت : به خدا سوگند كه [از اين پس] آن را جز اين گونه تفسير نخواهم كرد .
امام باقر عليه السلام فرمود : «واى بر تو ، اى قتاده! قرآن را در حقيقت ، كسى مىشناسد كه مخاطب آن بوده است» ۶ . ۷
1.نساء: آيه ۵۹ : (يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ أَطِيعُواْ اللَّهَ وَأَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَأُوْلِى الْأَمْرِ مِنكُمْ فَإِن تَنَزَعْتُمْ فِى شَىْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِن كُنتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَ لِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلاً) .
2.عِلمُ القُرآنِ عَلى ثَلاثَةِ أجزاءٍ: حَلالٌ فَاتَّبِعهُ ، وحَرامٌ فَاجتَنِبهُ ، ومُتَشابِهٌ يُشكِلُ عَلَيكَ ، فَكِلهُ إلى عالِمِهِ (الفردوس: ج ۳ ص ۴۱ ح ۴۱۰۳ ، كنز العمّال: ج ۱ ص ۶۲۱ ح ۲۸۷۰) .
3.سبأ : آيه ۱۸ .
4.ابراهيم : آيه ۳۷ .
5.اين دعا ، دعاى ابراهيم عليه السلام است كه خداوند ، آن را در قرآن، نقل كرده است .
6.يعنى فقط پيامبر صلى اللَّه عليه وآله و اهل بيت اويند كه حقيقت قرآن را مىشناسند و به تفسير كامل آن، آگاه اند.
7.دَخَلَ قَتادَةُ بنُ دِعامَةَ عَلى أبي جَعفَرٍ عليه السلام فَقالَ : يا قَتادَةُ ، أنتَ فَقيهُ أهلِ البَصرَةِ ؟ فَقالَ : هكَذا يَزعُمونَ ، فَقالَ أبو جَعفَرٍ عليه السلام : بَلَغَني أنَّكَ تُفَسِّرُ القُرآنَ ؟ فَقالَ لَهُ قَتادَةُ : نَعَم ، فَقالَ لَهُ أبو جَعفَرٍ عليه السلام : بِعِلمٍ تُفَسِّرُهُ أم بِجَهلٍ ؟ قالَ : لا ، بِعِلمٍ ، فَقالَ لَهُ أبو جَعفَرٍ عليه السلام : فَإِن كُنتَ تُفَسِّرُهُ بِعِلمٍ فَأَنتَ أنتَ ، وأنَا أسأَلُكَ ، قالَ قَتادَةُ: سَل ، قالَ : أخبِرني عَن قَولِ اللَّهِ عزّ وجلّ في سَبَأٍ : (وَ قَدَّرْنَا فِيهَا السَّيْرَ سِيرُواْ فِيهَا لَيَالِىَ وَ أَيَّامًا ءَامِنِينَ)فَقالَ قَتادَةُ : ذلِكَ مَن خَرَجَ مِن بَيتِهِ بِزادٍ حَلالٍ وراحِلَةٍ وكِراءٍ حَلالٍ يُريدُ هذَا البَيتَ كانَ آمِناً حَتّى يَرجِعَ إلى أهلِهِ ، فَقالَ أبو جَعفَرٍ عليه السلام : نَشَدتُكَ اللَّهَ يا قَتادَةُ ، هَل تَعلَمُ أنَّهُ قَد يَخرُجُ الرَّجُلُ مِن بَيتِهِ بِزادٍ حَلالٍ وراحِلَةٍ وكِراءٍ حَلالٍ يُريدُ هذَا البَيتَ ، فَيُقطَعُ عَلَيهِ الطَّريقُ فَتُذهَبُ نَفَقَتُهُ ، ويُضرَبُ مَعَ ذلِكَ ضَربَةً فيهَا اجتِياحُهُ؟ قالَ قَتادَةُ : اللَّهُمَّ نَعَم! فَقالَ أبو جَعفَرٍ عليه السلام : وَيحَكَ يا قَتادَةُ! إن كُنتَ إنَّما فَسَّرتَ القُرآنَ مِن تِلقاءِ نَفسِكَ فَقَد هَلَكتَ وأهلَكتَ ، وإن كُنتَ قَد أخَذتَهُ مِنَ الرِّجالِ فَقَد هَلَكتَ وأهلَكتَ ، وَيحَكَ يا قَتادَةُ! ذلِكَ مَن خَرَجَ مِن بَيتِهِ بِزادٍ وراحِلَةٍ وكِراءٍ حَلالٍ يَرومُ هذَا البَيتَ عارِفاً بِحَقِّنا ، يَهوانا قَلبُهُ كَما قالَ اللَّهُ عزّ وجلّ (فَاجْعَلْ أَفِْدَةً مِّنَ النَّاسِ تَهْوِى إِلَيْهِمْ) ولَم يَعنِ البَيتَ فَيَقولَ : «إلَيهِ» ، فَنَحنُ وَاللَّهِ دَعوَةُ إبراهيمَ عليه السلام الَّتي مَن هَوانا قَلبُه قُبِلَت حَجَّتُهُ وإلّا فَلا ، يا قَتادَةُ ، فَإِذا كانَ كَذلِكَ كانَ آمِناً مِن عَذابِ جَهَنَّمَ يَومَ القِيامَةِ . قالَ قَتادَةُ : لا جَرَمَ وَاللَّهِ لا فَسَّرتُها إلّا هكَذا ، فَقالَ أبو جَعفَرٍ عليه السلام : وَيحَكَ يا قَتادَةُ ، إنَّما يَعرِفُ القُرآنَ مَن خوطِبَ بِهِ (الكافى: ج ۸ ص ۳۱۱ ح ۴۸۵ ، بحار الأنوار: ج ۴۶ ص ۳۴۹ ح ۲) .