كاربرد كلمه «تنزيل» در قرآن

واژه «تنزيل» پانزده بار در قرآن به كار رفته كه به جز يك بار ، ^۱ ساير موارد ، در باره تبيين مبدأ و خاستگاه وحى و چگونگى نزول قرآن است . در اين آيات تصريح شده است كه متن آيات اين كتاب آسمانى از جانب پروردگار جهانيان كه عليم ، حكيم ، عزير ، حميد ، رحمن ، ورحيم است ، بر پيامبر صلى اللَّه عليه وآله نازل شده است .
اكنون با توجه به آنچه در واژه‏شناسى «تفسير» ، «تأويل» و «تنزيل» و نيز كاربرد اين واژه‏ها در قرآن ملاحظه شد ، بايد ديد فرق ميان اين واژه‏ها با هم ، هنگامى كه در مورد اين كتاب آسمانى به كار مى‏روند چيست؟

فرق تفسير قرآن و تأويل آن

پيش از اين اشاره كرديم كه تفسير و تأويل ، در اصل ، هر دو به معناى آشكار كردن معناى پنهان لفظ و بيان مقصود واقعى آن است ، چيزى كه هست آشكار كردن معناى پنهان لفظ ، مراتب و گونه‏هاى مختلف دارد .
بررسى موارد كاربرد واژه‏هاى تفسير و تأويل در روايات نيز اين واقعيت را تأييد مى‏كند ؛ زيرا در بسيارى از آنها اين واژه‏ها در موارد مشابه به طور يكسان به كار رفته‏اند . ظاهراً به همين جهت شمارى از محققان ، تفسير قرآن و تأويل آن را به يك معنا دانسته‏اند . سيّدِ مرتضى رحمة اللَّه عليه در تبيين امكان تفسير آيات متشابه با رجوع به محكمات قرآن ، مى‏فرمايد :
... فَيَعلَمُ الرّاسِخونَ فِى العِلمِ تَأويلَهُ إذَا استَدلّوا بالمُحكَمِ عَلى‏ مَعناهُ و لَو كانَ العُلَماءُ لا يَعلَمونَ شَيئاً مِن تَأويلِ المُتَشابِهِ بَتَّةً ، ما كانَ لمِا رُوِىَ أنَّ رَسولَ اللَّهِ صلى اللَّه عليه وآله عَلَّمَ أميرَالمُؤمِنينَ عليه السلام التَّفسيرَ ، مَعنىً ، لِأنَّ مَعنَى التَّفسيرِ وَ التَّأويلِ إنَّما يَكونُ لِما غَمَضَ و دَقَّ و لَم يُعلَم بِظاهِرِهِ و هذِهِ صِفَةُ المُتَشابِهِ . ^۲

(هُوَ الَّذِى أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَبَ مِنْهُ ءَايَتٌ مُّحْكَمَتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَبِ وَأُخَرُ مُتَشَبِهَتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ فِى قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَبَهَ مِنْهُ ابْتِغَآءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغَآءَ تَأْوِيلِهِ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَالرَّ سِخُونَ فِى الْعِلْمِ يَقُولُونَ ءَامَنَّا بِهِ كُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلَّآ أُوْلُواْ الْأَلْبَبِ . ^۱
او كسى است كه كتاب را بر تو نازل كرد كه بخشى از آن آيات «محكم» (= صريح و روشن) است كه آنها اساس كتاب اند (و هر گونه ابهام در آيات ديگر ، با مراجعه به اينها ، برطرف مى‏گردد) و بخشى از آن «متشابه» است (= آياتى كه در نگاه اول ، احتمالات مختلفى در آن مى‏رود) . اما آنها كه در دل‏هايشان انحراف است ، به دنبال متشابهات‏اند تا فتنه‏انگيزى كنند (و مردم را گم‏راه سازند) ، و تفسير (نادرستى) براى آن مى‏جويند در حالى كه تفسير آيات متشابه را جز خدا و استواران در علم نمى‏دانند؛ آنها كه مى‏گويند به آن ايمان آورده‏ايم ، همه از پيشگاه خداوند است ، و جز خردمندان كسى پند نمى‏گيرد) .
در اين آيه ، به مقتضاى سياق آن و ضميرهايى كه در لفظ (تأويلَه) دو بار تكرار شده ، «تأويل» در خصوص آيات متشابه مورد نظر است ، و ضمير در اين لفظ - همان طور كه بسيارى از مفسّران گفته‏اند - ، به «ما» در جمله (ما تشابه) بر مى‏گردد ، و ارجاع آن به «كتاب» كه در آغاز آيه قرار دارد - چنان كه برخى از بزرگان ^۲ فرموده‏اند - از متفاهَم عرفى بسيار دور است .
بنا بر اين ، به نظر مى‏رسد - همان طور كه در تبيين معناى لغوى «تأويل» اشاره شد - لفظ «تأويل» داراى معناى وسيع و گسترده‏اى است كه شامل مفاهيم ذهنى و عينى مى‏گردد ، و تأويل قرآن - آن گونه كه شمارى از مفسّران گفته‏اند - به مفاهيم عينى اختصاص ندارد . ^۳