پژوهشى در باره تفسير و تأويل و تنزيل قرآن
واژههاى «تفسير» ، «تأويل» و «تنزيل» ، كاربردهاى فراوانى در تبيين علوم و معارف قرآن كريم دارند . براى آشنايى اجمالى ۱ با مفاهيم اين واژهها ، و تفاوت معانى آنها ، ابتدا اشاره كوتاهى به معناى لغوى آنها مىكنيم و سپس ، توضيح خواهيم داد كه مقصود از واژههاى ياد شده در قرآن و حديث چيست .
واژهشناسىِ «تفسير» ، «تأويل» و «تنزيل»
واژه «تفسير» در لغت به معناى ايضاح و تبيين است . در باره ريشه اين كلمه دو رأى وجود دارد : نخست آن كه اين واژه از مادّه «فسر» گرفته شده است . برخى «فَسْر» و «تفسير» را مترادف دانستهاند ؛ ۲ اما به نظر مىرسد كه به دليل خصوصيت معنايى باب تفعيل - كه اغلب در معناى مبالغه و تكثير است - ، واژه «تفسير» مبالغه «فَسْر» و به معناى خوب آشكار و باز نمودن هر چه بيشتر عبارات و مطالب باشد .
ديدگاه دوم آن است كه اين واژه مشتق از مادّه «س ف ر» و مقلوب آن است . اين قول علاوه بر آن كه مبتنى بر قاعده اشتقاق كبير است - كه در زبان عرب رايج است - ناشى از آن است كه برخى لغتشناسان ، معناى اصلى مادّه «سَفْر» را كشف و آشكار شدن دانستهاند ، با اين توضيح كه اين دو مادّه ، علاوه بر لفظ در معنا نيز مشابه اند ؛ زيرا هر يك مصداقى از روشن شدن معنا را ارائه مىنمايد .
اما بررسى موارد استعمال اين دو مادّه نشان مىدهد كه اوّلى بيشتر در مورد اظهار معناى معقول و آشكار كردن مطالب معنوى ، و دومى براى آشكار نمودن اشياى خارجى و محسوس استفاده مىشود . گفتنى است كه اين دو ديدگاه منافاتى با هم ندارند .
همچنين گفته شده كه اصل واژه «تفسير» ، سُريانى است و در متون قديمىِ اين زبان ، به معناى شرح و توضيح كتاب مقدّس ، فراوان به كار رفته است . ۳
1.براى آشنايى بيشتر با كاربرد اين واژهها ، مىتوانيد به دانشنامه جهان اسلام مدخلهاى «تأويل» ، «تفسير» و «تنزيل» و نيز دائرة المعارف بزرگ اسلامى مدخل «تأويل» مراجعه فرماييد .
2.فراهيدى ، ابن دريد ، جوهرى ، ابن فارس و ... .
3.گفتنى است كه آنچه در واژهشناسى «تفسير» ملاحظه شد، برگرفته از مقاله آقاى مهرداد عباسى در دانشنامه جهان اسلام (ج ۷ ص ۶۱۹ - ۶۲۰) است . براى آشنايى با منابع اين نظريه مىتوانيد به همين مأخذ مراجعه فرماييد .
