۲. اختلاف لهجه قبايل عرب
زندگى قبيلهاى در حجاز و فاصله جغرافيايى قبايل از يكديگر ، زمينهساز «اختلاف لهجهها» شده بود . اگر چه قرآن به لغت و لهجه قريش نازل شد كه بهترين و فصيحترين لهجه در ميان لهجههاى عرب بود ، ۱ اما قاريان قرآن كه لهجههاى گوناگون داشتند ، در مواردى در تلفظ يك كلمه ، آن را به لهجه خويش قرائت مىكردند . ۲ همين امر به تدريج باعث اختلاف قرائات شد ؛ مثلاً كلمات «نَعبدُ» و «نَسْتَعينُ» در برخى از لهجههاى عرب «نِعبدُ» و «نِستعين» قرائت شده است . يا برخى قبايل «واو» مكسور را به همزه بدل مىكردند مثلاً «وعاء» را «اِعاء» تلفظ مىكردند . تاريخ قرائات نشان مىدهد ، اختلاف لهجهها درپارهاى از موارد باعث اختلاف قرائات شده است . ۳
۳. اجتهاد قرّاء
پس از توحيد مصاحف و اعزام قاريان به شهرهاى مختلف اسلامى ، چه بسا قاريان در قرائت آيهاى در مصحف كه خالى از هرگونه اعراب و اعجامى بود دچار ترديد مىشدند و در اين گونه موارد به نظر خود عمل مىكردند و هر احتمال را كه در نظر آنان مناسبتر بود برمىگزيدند . ۴ آثار فراوانى مانند الحجّة للقراء السبعة يا الكشف عن وجوه القرائات السبع بر همين اساس تدوين شدهاند تا قرائتهاى مختلف قرّاء را توجيه كنند و براى صحت آن از قواعد ادبى و نحوى دليل اقامه كنند .
1.أعراب القرآن و بيانه : ج۷ ص۴۴۸.
2.ر . ك : البرهان فى علوم القرآن : ج۱ ص۲۲۴؛ تاريخ القرآن الكريم، كردى : ص۸۶ .
3.تاريخ قرآن ، محمود راميار : ص۳۶۱.
4.ر . ك: الإنصاف : ج۴ ص۱۹۵؛ البيان : ص۱۵۱.