507
گزیده شناخت‌نامه قرآن بر پایه قرآن و حدیث

پژوهشى در باره اختلاف قرائات ۱

اختلاف قرائات ، از موضوعات مطرح شده و چالشى در ده‏هاى پس از رحلت پيامبر اكرم صلى اللَّه عليه وآله است . بلكه برخى از روايات اشاره دارند كه اين اختلاف ، حتى در زمان پيامبر صلى اللَّه عليه وآله نيز وجود داشته است . ۲ اين موضوع در برهه‏اى چنان بالا گرفت كه گاه مسلمانان براى دفاع از قرائت خاصّ خود تا مرز جنگ و خونريزى پيش مى‏رفتند . ۳ هنگامى كه حذيفه بن يمان ، صحابى پيامبر ، از جنگ ارمنستان در قفقاز باز مى‏گشت دامنه اختلاف و كشمكش مردم بلاد مختلف بر سر قرائت قرآن در شهرهاى مختلف را گسترده يافت . او با ورود به مدينه ، عثمان را از اين خطر آگاه ساخت . عثمان پس از مشورت با بزرگان صحابه ، به كار توحيد مصاحف (يكسان سازى نسخه‏هاى قرآن) و يكدست كردن قرائات پرداخت . ۴
اين كار تا حدودى دامنه اختلاف را محدود كرد و مسلمانان را بر قرائت مصاحف نه‏گانه و هماهنگ وا داشت . ۵ خالى بودن اين مصاحف از علائم نوشتارى ، سجاوندى و اعراب و نيز تفاوت رسم الخط ميان آنها ، مجدداً زمينه را براى ايجاد اختلاف فراهم كرد ، به گونه‏اى كه غالب شهرها براى خود قارى خاص و قرائت ويژه داشتند . ۶
اين اختلاف با سرعت پيش رفت تا آن كه در آغاز قرن چهارم ، ابن مجاهد ۷ كه در زمينه قرائات تبحر داشت ، از ميان قرائت‏هاى متعدد ، هفت قرائت را بر اساس معيارهايى مشخص برگزيد . قرائت‏هاى هفت‏گانه به سبب جايگاه ابن مجاهد در زمينه قرائت و دقت وى در گزينش آنها با اقبال مواجه شد و پس از اندك زمانى ، ديگر قرائت‏ها به فراموشى سپرده شد . ۸
عامل ديگر استقبال از قرائت‏هاى هفت‏گانه ، انطباق اتفاقى هفت قرائت پيشنهادى ابن مجاهد با احاديث مشهور «سبعة أحرف (هفت حرف)» بود ؛ ۹ يعنى به باور بسيارى ، «هفت حرف» در اين روايت همان قرائت‏هاى هفت‏گانه بود . ۱۰
بدين ترتيب ، بسيارى از شهرها ، بنا را بر صحّت قرائات هفت‏گانه و اعتماد بر آنها و ترك ساير قرائت‏ها گذاشتند . ۱۱ شايان ذكر است كه از ميان قرائت‏هاى هفت‏گانه تنها قرائتى كه مورد اقبال عامه مسلمانان قرار گرفت ، قرائت عاصم ۱۲ به روايت حفص ۱۳ بود ۱۴ و ساير قرائت‏ها متروك شد ، و تنها در كشور مغرب ، قرائت نافع به روايت ورش ، متداول است . ۱۵

1.اين پژوهش ، به وسيله فاضل گرامى حجة الاسلام و المسلمين دكتر على نصيرى (عضو هيئت علمى دانشگاه علم و صنعت ايران) ، انجام شده است .

2.ر . ك : ص‏۵۰۵ (نهى از اختلاف در قرائت) .

3.الاستيعاب : ج‏۲ ص‏۶۳۳؛ التبيان فى تفسير القرآن : ج‏۷ ص‏۹۴.

4.صحيح البخارى : ج‏۶ ص‏۹۹؛ البرهان فى علوم القرآن : ج‏۱ ص‏۲۳۶؛ التمهيد فى علوم القرآن : ج‏۱ ص‏۳۳۴ - ۳۴۰ .

5.التمهيد فى علوم القرآن : ج‏۱ ص‏۳۴۶.

6.الإتقان فى علوم القرآن : ج‏۱ ص‏۲۱۶؛ شرح اُصول الكافى : ج‏۱۱ ص‏۷۹ - ۸۰ .

7.ابو بكر احمد بن موسى بن عباس (۳۲۴ ق) ، قارى بزرگ بغداد در قرن چهارم هجرى است كه به دليل جايگاه استوارش در ميان اهل قرائات ، با وجود كتاب‏هاى پيشين در قرائات هفت‏گانه ، هشت‏گانه ، ده‏گانه ، و مانند آن ، توانست با كتاب السبع خود ، به قرائات سبع رسميت بخشد . وى بارها ، قرآن را به قرائات نافع ، ابو عمرو ، حمزه و كسائى ، نزد مهم‏ترين استادش ، ابو الزعراء عبد الرحمان بن عبدوس ختم كرده بود .

8.البرهان فى علوم القرآن : ج‏۱ ص‏۳۲۷؛ البيان : ص‏۱۶۰.

9.البرهان فى علوم القرآن : ج‏۱ ص‏۳۲۹ ؛ بحار الأنوار : ج‏۳۱ ص‏۲۱۲ .

10.الإتقان فى علوم القرآن : ج‏۱ ص‏۲۱۶؛ شرح اصول الكافى : ج‏۱۱ ص‏۸۰ - ۸۱ .

11.فتح البارى : ج‏۹ ص‏۲۹.

12.عاصم بن ابى النجود (م ۱۲۸ ق) ، اهل كوفه و از قاريان هفت‏گانه (طبقه سوم) است . وى شيعه است و قرآن را بر استادش ، ابو عبد اللَّه سلّمى كه شاگرد امام على عليه السلام بوده است ، خوانده است . دانشمندان شيعه و سنّى ، به صحّت قرائت عاصم ، اطمينان دارند .

13.حفص بن سليمان اسدى كوفى (م ۱۹۳ ق) ، يكى از دو راوى قرآن از عاصم است . وى بارها قرآن را بر استادش عاصم خوانده است . اكنون ، قرآن‏ها طبق روايت حفص ، از عاصم ، از ابو عبد اللَّه سلّمى ، از امام على عليه السلام ، چاپ مى‏شود .

14.ر.ك: المناقب ، ابن شهر آشوب : ج‏۱ ص‏۳۲۱؛ سير أعلام النبلاء : ج‏۸ ص‏۵۰۵۰؛ الإتقان فى علوم القرآن : ج‏۱ ص‏۲۰۰.

15.التبيان فى تفسير القرآن : ج‏۷ ص‏۴۴ ح ۱۱۳؛ البرهان فى علوم القرآن : ج‏۱ ص‏۳۲۵، البيان : ص‏۱۴۰.


گزیده شناخت‌نامه قرآن بر پایه قرآن و حدیث
506

۴۱۷.پيامبر خدا صلى اللَّه عليه وآله: [در روز قيامت‏] فرمان داده مى‏شود كه مردانى را به سوى آتش ببرند . خداوند پر شكوه به مالك ۱ مى‏فرمايد : «به آتش بگو : . . . زبان‏هاى آنها را نسوزان ؛ چرا كه آنان زياد قرآن تلاوت مى‏كردند» .
نگهبان آتش به آنان مى‏گويد : اى بدبخت‏ها! مگر چگونه بوده‏ايد؟
آنان مى‏گويند : ما براى غير خداى متعال كار مى‏كرديم . پس به ما گفته شد كه : پاداش خود را از همان كسى بگيريد كه برايش كار كرده‏ايد . ۲

۵ / ۴

نهى از اختلاف در قرائت‏

۴۱۸.تفسير الطبرى - به نقل از عبد اللَّه بن مسعود - : در باره سوره‏اى از قرآن ، جرّ و بحثمان شد . مى‏گفتيم : سى و پنج آيه يا سى و شش آيه است؟ نزد پيامبر خدا صلى اللَّه عليه وآله رفتيم و ديديم كه على عليه السلام در حال سخن گفتن با ايشان است . گفتيم : در باره قرائت ، اختلاف پيدا كرده‏ايم . چهره پيامبر خدا صلى اللَّه عليه وآله سرخ شد و فرمود : «همانا آنان را كه پيش از شما نابود شدند ، اختلافشان نابودشان كرد» . سپس به آرامى ، با على عليه السلام ، سخن گفت و على عليه السلام به ما فرمود : «پيامبر خدا صلى اللَّه عليه وآله به شما دستور مى‏دهد كه همان گونه كه آموزش ديده‏ايد ، بخوانيد» . ۳

1.مالك ، نام نگهبان دوزخ است .

2.يُؤمَرُ بِرِجالٍ إلَى النّارِ ، فَيَقولُ اللَّه جَلَّ جَلالُهُ لِمالِكٍ: قُل لِلنّارِ: ... ولا تُحرِقي لَهُم ألسُناً فَقَد كانوا يُكثِرونَ تِلاوَةَ القُرآنِ ، قالَ: فَيَقولُ لَهُم خازِنُ النّارِ: يا أشقِياءُ ، ما كانَ حالُكُم؟ قالوا: كُنّا نَعمَلُ لِغَيرِ اللَّهِ تَعالى‏ ، فَقيلَ لَنا: خُذوا ثَوابَكُم مِمَّن عَمِلتُم لَهُ (علل الشرائع: ص ۴۶۶ ح ۱۸ ، ثواب الأعمال: ص ۲۶۶ ح ۱) .

3.تَمارَينا في سورَةٍ مِنَ القُرآنِ ، فَقُلنا : خَمسٌ وثَلاثونَ ، أو سِتٌّ وثَلاثونَ آيَةً ، قالَ : فَانطَلَقنا إلى‏ رَسولِ اللَّهِ صلى اللَّه عليه وآله فَوَجَدنا عَلِيّاً يُناجيهِ ، قالَ : فَقُلنا : إنّا اختَلَفنا فِي القِراءَةِ ، قالَ : فَاحمَرَّ وَجهُ رَسولِ اللَّهِ صلى اللَّه عليه وآله ، وقالَ : إنَّما هَلكَ مَن كانَ قَبلَكُم بِاختِلافِهِم بَينَهُم . قالَ : ثُمَّ أسَرَّ إلى‏ عَلِيٍّ شَيئاً ، فَقالَ لَنا عَلِيٌّ : إنَّ رَسولَ اللَّهِ صلى اللَّه عليه وآله يَأمُرُكُم أن تَقرَؤوا كَما عُلِّمتُم (تفسير الطبرى : ج ۱ ص ۱۲ ، مسند ابن حنبل : ج ۱ ص ۲۲۶ ح ۸۳۲) .

  • نام منبع :
    گزیده شناخت‌نامه قرآن بر پایه قرآن و حدیث
    سایر پدیدآورندگان :
    محمّد محمّدی ری‌شهری، با همکاری: جمعی از پژوهشگران
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1392
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 31467
صفحه از 597
پرینت  ارسال به