بركات ختم قرآن

در روايات اهل بيت عليهم السلام تأكيد فراوانى بر فضيلت ختم قرآن شده و در شمارى از آنها ، ثواب‏ها و بركات بسيارى براى ختم قرآن بيان شده است كه برخى مقيد به زمان‏هاى خاص مانند ماه مبارك رمضان ^۱ يا مكان‏هاى خاص مانند مكه مكرمه اند ^۲ و برخى مطلق ؛ مانند اجابت دعا . ^۳
از مشهورترين روايات در باره بركات ختم قرآن ، روايتى است از پيامبر اكرم صلى اللَّه عليه وآله كه بنا بر آن ، هر كس قرآن را ختم كند ، گويى نبوّت ، ميان دو پهلوى او [كنايه از جان او ]جاى گرفته است ، جز اين كه به او وحى نمى‏شود :
مَن خَتَمَ القُرآنَ فَكَأَنَّما اُدرِجَتِ النُّبُوَّةُ بَينَ جَنبَيهِ ، ولكِنَّهُ لا يوحى‏ إلَيهِ . ^۴
كسى كه قرآن را ختم كند ، چنان است كه نبوّت در ميان دو پهلويش قرار داده شده باشد ، جز آن كه به او وحى نمى‏شود.

مدّت ختم قرآن

در اين كه همه قرآن بايد در چند ساعت ، روز يا ماه قرائت شود تا عنوان «ختم قرآن» بر آن صدق كند ، روايات بسيار و گوناگونى از پيامبر اكرم صلى اللَّه عليه وآله و امامان معصوم عليهم السلام رسيده است ؛ به گونه‏اى كه در برخى از منابع روايى شيعه و سنّى باب‏هايى بدين موضوع اختصاص يافته‏اند . بر پايه بسيارى از روايات ، كم‏ترين زمان ختم كامل قرآن سه روز است . ^۵
از توصيه‏هاى معصومان به شروع ختم جديد قرآن ، هنگام پايان يافتن ختم پيشين ، بر مى‏آيد كه تلاوت قرآن در قالب «ختم قرآن» از فضيلت و ثواب بيشترى برخوردار است . پيشوايان معصوم عليهم السلام از ختم منظم قرآن به «حلّ و رحلة» يعنى بار افكندن و كوچ كردن تعبير كرده‏اند و از چنين تلاوت‏كننده‏اى به «حالّ مرتحل» يعنى بارافكنِ كوچنده تعبير مى‏شود و مراد اين است كه چون قرآن ختم مى‏شود ، قارى بى‏درنگ ختم ديگرى آغاز مى‏كند و اين «بهترين عمل» بر شمرده است . ^۶
تعارض ظاهرى روايات را در اين باره مى‏توان با تفاوت‏هاى انسانى ، زمانى ، مكانى و مانند آن توجيه كرد :
۱. تفاوت انسانى (نابرابرى استعدادهاى قاريان) : توانمندى و چيرگى قاريان و نابرابرى مهارت آنان در قرائت ، مى‏تواند در كوتاهى و بلندىِ زمان ختم قرآن مؤثّر باشد . از اين رو پيشوايان معصوم عليه السلام به برخى قاريان اجازه نمى‏دادند كه قرآن كريم را در كم‏تر از يك ماه ختم كنند ^۷ و براى بعضى ديگر كم‏تر از يك هفته را روا نمى‏دانستند ؛ ^۸ ولى در روايتى صحيح السند آمده است كه به برخى از اصحاب ، اجازه ختم قرآن را در هر شب داده‏اند . ^۹ اين‏گونه روايات مى‏تواند از تفاوت استعداد و شايستگى ذاتى افراد در بهره‏مندى از قرآن كريم نيز حكايت كند . حديثى از پيامبر اكرم صلى اللَّه عليه وآله شاهد خوبى است كه پس از آن كه ختم قرآن در هفت روز را كار مقرّبان و ختم در پنج روز را كار صديقان و ختم در سه روز را كار پيامبران دانسته ، فرموده است : اين ، كارى طاقت‏فرساست و گمان نمى‏كنم شما توان آن را داشته باشيد ، مگر آن كه رنج بيدارى در شب را بر خود هموار كنيد . ^۱۰ همچنين آن حضرت در باره مردى كه گفت : مى‏توانم در كم‏تر از يك ماه قرآن را ختم كنم ، فرمود : در بيست روز ختم كن و پس از آن كه مرد بار ديگر همان سخن را به زبان آورد ، فرمود : در ده روز ختم كن و بار سوم ، فرمود : در هفت روز ختم كن . ^۱۱
۲. تفاوت زمانى: از برخى روايات بر مى‏آيد كه زمان‏هاى مباركى همچون ماه رمضان در چندوچون ختم قرآن اثر دارد ؛ ^۱۲ زيرا در اين ايام از يك سو نشاط روحى و پذيرش قلبى براى تلاوت و فهم قرآن كريم بيشتر و از سوى ديگر فضيلت تلاوت افزون‏تر است . در روايتى امام صادق عليه السلام به ابوبصير اجازه مى‏دهد كه قرآن را در كم‏تر از شش روز ختم كند ؛ ليكن در همان روايت براى او روا مى‏دارد كه در ماه مبارك رمضان قرآن را در سه روز به پايان برساند . ^۱۳ به نظر مى‏رسد علت اين دو حكم متفاوت ، ويژگى و فضيلت ماه مبارك رمضان است .
۳. تفاوت مكانى: از برخى از روايات بر مى‏آيد كه مكان‏هاى مقدسى همانند مكّه براى ختم قرآن فضيلت بيشترى دارند . ^۱۴ از اين رو ممكن است برخى اختلافات روايات در مدّت ختم قرآن ، ناظر به تفاوت مكانى باشد ؛ چنان كه امام باقر عليه السلام به نقل ابو حمزه ثمالى فرمودند كه براى ختم قرآن كريم در مكه مكرمه ، آن هم در كمتر از يك هفته پاداش بسيارى است . ^۱۵
افزون بر آنچه گذشت ، مى‏توان برخى روايات پيامبر اكرم صلى اللَّه عليه وآله را ناظر به ختم «مقدارى از قرآن» دانست ؛ چنان‏كه آن حضرت در روايتى مى‏فرمايد : ختم قرآن تا جايى است كه مى‏دانى : «خَتمُ القُرآنِ إلى‏ حَيثُ تَعلَمُ» . ^۱۶ ختم قرآن براى مسلمانان صدر اسلام ، به همان مقدارى بود كه تا آن زمان بر پيامبر صلى اللَّه عليه وآله نازل شده و براى آنان قرائت كرده بود .
از مجموع روايات ختم قرآن بر مى‏آيد كه تلاوت مطلوب آن است كه با نشاط ، تدبّر در معانى ، خشوع قلب و صفاى باطن همراه باشد و با حفظ اين مهم ، اختلاف روايات در زمان ختم قرآن ، به تفاوت شايستگى‏هاى ذاتى قاريان و نيز تأثير معنوى برخى از زمان‏ها و مكان‏هاى مقدّس باز مى‏گردد .
يكى از موارد گمان به استجابت دعا ، هنگام ختم قرآن است . از اين رو ، دعا ، يكى از آداب ختم قرآن شمرده مى‏شود . منابع روايى ، دعاهاى بسيارى براى ختم قرآن ذكر كرده‏اند ^۱۷ كه متن آنها به هم نزديك است . يكى از آنها دعاى پر بار امام سجاد عليه السلام است كه با اين جمله آغاز مى‏شود :
اللّهُمَّ إنَّكَ أعَنتَنى على خَتمِ كِتابِكَ الَّذى أنزَلتَهُ نوراً و جَعَلتَهُ مُهَيْمِناً على‏ كُلِّ كِتابٍ أنزَلتَهُ و فَضَّلتَهُ على‏ كُلِّ حَديثٍ قَصَصتَهُ... . ^۱۸
در دعاى ايشان هنگام ختم قرآن - : خدايا! تو مرا در به پايان رساندن كتابت كمك كردى ؛ كتابى كه آن را به عنوان نور ، فرو فرستادى و آن را بر ديگر كتاب‏هاى آسمانى‏ات حاكم قرار دادى و بر هر سخنى كه باز گفتى ، برترى‏اش دادى‏ .
اين دعا مضامينى بلند دارد كه مباحثى همچون عظمت قرآن ، آداب تلاوت ، قرآن‏شناسى و راهنماشناسى را در خود گنجانده است .