آثار مكتوب در اعراب قرآن
جايگاه و نقش مهم دانش اعراب قرآن در فهم و تفسير قرآن سبب شد كه دانشمندان پس از قرن دوم به طور گسترده به تحقيق و تأليف در اين دانش قرآنى بپردازند . به ظاهر ، نخستين بار ابوجعفر رؤاسى ، از اصحاب امام باقر عليه السلام و امام صادق عليه السلام ، كسايى و فرّاء ، كتابهايى با عنوان إعراب القرآن نگاشتهاند . ۱
پس از نيمه دوم قرن دوم هجرى ، از انديشهها و آراى نحوى خليل و سيبويه كه بگذريم ، ۲ دانشمندان ذيل ، صاحب تأليف در اِعراب قرآن بودهاند ، اگر چه بسيارى از اين كتابها به دست ما نرسيده است : ۳ قُطرُب نحوى(م ۲۰۶ق) ، ۴ ابو عبيده معمر بن مثنّى(م ۲۱۰ق) ، ۵ عبد الملك بن حبيب قرطبى(م ۲۳۹ق) ، ابوحاتم سجستانى (م ۲۴۸ق) ، ۶ ابن قتيبه (م ۲۷۰ق) ، ۷ مبرّد نحوى (م ۲۸۵ق) ۸ و ابو العباس ثعلب نحوى (م ۲۹۱ق) . ابراهيم بن محمد نفتويه (م ۳۲۳ق) ، ۹ ابو البركات ابن الأنبارى (م ۵۷۷ ق) صاحب البيان فى غريب إعراب القرآن ، ابوجعفر نحاس نحوى (م ۳۳۸ق) صاحب إعراب القرآن ، ابوبكر ابن اشته اصفهانى (م ۳۶۰ق) صاحب رياضة الألسنة فى إعراب القرآن و معانيه ، مكّى بن ابى طالب (م ۴۳۷ق) صاحب مشكل إعراب القرآن ، اسماعيل بن خلف (م ۴۵۵ق) ، خطيب تبريزى (م ۵۰۲ق) ، ابوالحسن على بن ابراهيم حوفى نحوى (م ۵۶۲ق) صاحب كتاب المفصّل در ده جلد در اعراب قرآن ، ابو البقاء عبد اللَّه بن حسين عكبرى (م ۶۱۶ق) صاحب التبيان فى إعراب القرآن - كه از آن با عنوان إملاء ما منّ به الرحمن نيز ياد شده - ، ابواسحاق ابراهيم بن محمد سفاقسى (م ۷۴۲ق) صاحب المُجيد فى إعراب القرآن المجيد ، محمد بن سليمان صرخدى (م ۷۹۲ق) كه كتاب سفاقسى را تلخيص كرده ، سمين حلبى (م ۷۵۶ق) صاحب الدر المصون فى علوم الكتاب المكنون . ۱۰
در كنار كتابهاى إعراب القرآن بايد از كتابهاى معانى القرآن نيز ياد كرد كه مشتمل بر اعراب قرآن نيز بودهاند . ۱۱ برخى تفاسير جامع نيز به اعراب آيات قرآن توجهى گسترده داشتهاند ، مانند التبيان شيخ طوسى و الكشّاف زمخشرى و مجمع البيان و جوامع الجامع طَبْرِسى ، المحرّر الوجيز ابن عطيه ، و البحر المحيط ابوحيان .
در ميان منابع اعراب القرآن ، دو كتاب ديگر نيز شايان توجه است كه در شيوه نگارش با ديگر كتابها متفاوت اند : يكى إعراب القرآن منسوب به زَجّاج (م ۳۳۰ق) و ديگرى مغنى اللبيب عن كتب الأعاريب از ابن هشام انصارى (م ۷۶۱ق) . اين دو كتاب ، مبتكر بحث موضوعى در زمينه اعراب قرآن اند . پس از ابن هشام ، قرآنپژوه معاصر وى ، بدر الدين زركشى (عمدتاً متأثر از وى) ، فصل ۴۷ و بخشهايى از فصل ۴۶ از كتاب علوم قرآنى خود ، البرهان ، را به بحثهاى ادبى قرآن اختصاص داده و با گردآورى مباحث سودمند ادبى در تفسير قرآن ، اين دو فصل را شاهبيت كتابش معرفى كرده است . ۱۲
تأليف در اعراب قرآن در روزگار معاصر به طور گستردهترى در كانون توجه قرآنپژوهان بوده و دهها كتاب در تحليل اعراب كامل قرآن يا اجزا و سورههايى خاص به صورت گزينشى تأليف شده است . ويژگى اين آثار ، آموزشى بودن آنهاست . اين آثار اغلب براى طلاب و دانشجويان و با غرض يادگيرى ، و تقويت و تثبيت قواعد صرفى و نحوى در ذهن آنان بوده است . از مشهورترين اين كتابها إعراب القرآن و صرفه و بيانه از محيى الدين درويش ، إعراب القرآن از ابراهيم كرباسى ، الجدول فى إعراب القرآن از محمود صافى ، إعراب القرآن از طيب ابراهيم و راهنماى تجزيه و تركيب قرآن موسوم به كلمة اللَّه العليا از محمد رضا آدينهوند است . شيوه بحث در اين كتابها كاملاً با شيوه «اعراب القرآن»هاى گذشته متفاوت است ، در حالىكه كتابهاى گذشته در واقع به تحليل اعراب كلمات و آيات مشكل قرآن روى مىآورند ، كتابهاى معاصر به تحليل و تركيب همه كلمات قرآن ، پرداختهاند .
1.الذريعة : ج۲ ص۲۳۵ - ۲۳۶؛ تأسيس الشيعة : ص۶۷ - ۶۸.
2.ظاهرة الاعراب : ص۲۳۲ - ۲۵۲.
3.قضايا الجملة الخبرية : ج۱، ص۳۱.
4.الفهرست : ص۵۸.
5.الفهرست: ص۶۰.
6.كشف الظنون : ج۱ ص۱۲۱.
7.الفهرست : ص۷۶.
8.الفهرست: ص۶۵.
9.بغية الوعاة : ج۱ ص۴۲۹؛ طبقات المفسرين : ج۱ ص۲۱؛ قضايا الجملة الخبرية : ج۱ ص۳۹.
10.كشف الظنون : ج۱ ص۱۲۱ - ۱۲۳.
11.براى آگاهى از اسامى مؤلفان اين آثار، ر. ك: الفهرست : ص۳۷.
12.الإتقان فى علوم القرآن : ج۱ ص۳۰۹ - ۴۲۵.
