اهميت اِعراب در فهم قرآن

مفسّران بر ضرورت آشنايى با مباحث نحوى قرآن و اعراب ^۱ پيش از ورود به تفسير آيات تأكيد كرده‏اند . ^۲ طبرسى ، برترين علم از علوم قرآنى را اعراب قرآن دانسته است ؛ زيرا هر بيان عربى به آن نيازمند است و اعراب در حقيقت ، كليد گشودن معناى الفاظ است و بدون آن ، آگاهى از مراد خدا ناممكن است . ^۳ سمين حلبى نيز علم اعراب را نخستين دانش از ميان پنج علم مؤثّر در فهم قرآن مى‏شمارد . ^۴
به رغم تأكيد مفسران بر نقش و تأثير اعراب در فهم و تفسير قرآن ، ابن هشام در باب پنجم مغنى و در پى او زركشى و سيوطى ، با ذكر شواهدى متعدد ، اعراب را فرع بر فهم معنا دانسته و معتقدند مُعْرِب ابتدا بايد به فهم صحيحى از آيات دست يابد . سپس بر طبق معنا اعراب آيه را بيان كند . ^۵ اين ديدگاه به طور مشخص مى‏تواند از يك سو راه تأثير روايات ، و از ديگر سو تأثير باورهاى پيشين و پيش‏فرض‏هاى ذهنى مفسر را بر اعراب آيات و بيان نقش كلمات در هر آيه باز كند . با اين حال به نظر مى‏رسد نقطه اعتدال ، جمع ميان اين دو ديدگاه است ؛ زيرا از يك سو هر يك از اين دو ديدگاه به نحو جزئى - و نه كلى - صحيح است ؛ يعنى در حالى كه در موارد بسيارى فهم صحيح آيه بر نوع اعراب آن مبتنى است ، موارد فراوانى نيز يافت مى‏شوند كه اعراب ، مبتنى بر دريافت معنا و فرع آن است و اين به سبب ويژگى زبان عربى بويژه زبان قرآن و نظم دقيق و حساب شده آن است كه در بسيارى موارد به آيات ، قابليت وجوه نحوى و اعرابى گوناگون مى‏دهد و بر پايه هر تركيب و تحليل ، معنايى متناسب برداشت مى‏شود . اين ويژگى آيات قرآن (قابليت براى تركيب‏هاى گوناگون) ، از دشوارى‏هاى پيش روى مفسران در فهم قرآن است كه حلّ آن ، راهكارهاى جدى مى‏طلبد . آنچه تاكنون از قواعد نحوى و اعرابى براى حل اين دشوارى پيشنهاد شده به دليل استثناها و تخصيص‏هايش نتوانسته اين مشكل را از ميان بردارد و همين مسئله از عوامل اختلاف ديدگاه‏هاى فقهى و كلامى ميان فرق اسلامى و فقها و افزون بر اين ، گاه وسيله‏اى براى متهم ساختن فرقه‏هاى اسلام به تفسير به رأى بوده است . ^۶
نكته حائز اهميت در اعراب قرآن آن است كه متن قرآن به عنوان متن مستحكم ادبى ، اصالت داشته و بايد به عنوان معيار و منبع قواعد در نظر گرفته شود و هرگز نبايد قواعد مدوّن نحوى و دستور زبانى كه حدود دو قرن پس از نزول قرآن و غالباً به دست دانشمندان عجم جهت آشنايى با زبان عربى و قرآن‏كريم تدوين شدند ، بر آيات قرآن مقدم دانسته شده و تحميل شوند . در نتيجه ، شايسته نيست براى سازگارى آيات شريفه با قواعد دستور زبان عربى ، به توجيه و تأويل و تقدير گرفتن روى آورد . بر اين اساس ، مفسّر قرآن كريم براى تفسير صحيح قرآن نيازمند دانش نحو و اعراب است و از اين رو بايد از دانش و ديدگاه‏ها و تجارب دانشمندان نحو بهره كامل ببرد . در عين حال بايد خود قرآن را داور نهايى و معيار اصلى سنجش صحت اعراب بداند و حتى الامكان با اخذ ظواهر آيات شريفه ، كم‏ترين تقدير و تأويل را در اعراب آيات در نظر بگيرد .
در پاسخ اين پرسش كه آيا قرآن كريم ميزان ادبيات و دستور زبان عربى است يا موزون آن ، شايد بتوان گفت پيش از ثابت شدن اعجازآميز بودن قرآن ، موزون و پس از آن ميزان است ؛ چون قرآن ، كلام خداى سبحان و فصيح و بليغ‏ترين نثر عربى است .