پژوهشى در باره اِعراب قرآن كريم ^۱

زبان قرآن كريم ، عربى است و نشانه‏هاى اِعرابى ، سهمى مهم در بيان معانى اين زبان دارند ، به گونه‏اى كه تغيير در آنها به تغيير در معناى جمله مى‏انجامد . توجّه به اِعراب ، براى قرائت آيات قرآن و فهم معانى آنها ضرورتى مضاعف دارد ؛ زيرا خطا در تشخيص اِعراب كلمات قرآن ، نه تنها معنا را تغيير مى‏دهد كه گاه معنايى متناقض با مقصود خداى تعالى پديد مى‏آورد . براى نمونه اگر كلمه «رسوله» در آيه (أَنَّ اللَّهَ بَرِى‏ءٌ مِّنَ الْمُشْرِكِينَ وَرَسُولُهُ ؛ ^۲ خداوند و پيامبرش ، از مشركان بيزارند) مجرور قرائت شود (و نه مرفوع) معناى آيه چنين مى‏شود كه - معاذ اللَّه - خداى سبحان از رسولش نيز بيزار است ، در حالى‏كه اين معنا خلاف مقصود خداوند است ، يا اگر در آيه (إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَؤُاْ ؛ ^۳ بندگان دانشمند خداوند ، از خدا مى‏ترسند) كلمه «الله» مرفوع قرائت شود (و نه منصوب) ، معنا چنين مى‏شود كه خدا از علما بيم دارد ، در حالى‏كه مقصود آيه اين است كه عالمان ، از خداى تعالى بيم دارند .

معناى لغوى و اصطلاحى

اِعراب ، از مادّه «ع ر ب» ، مصدر باب اِفعال و در لغت به معناى آشكار و روشن كردن است ، چنان كه به روشن ساختن كلام براى مخاطب به گونه‏اى كه هيچ خطايى در آن نباشد نيز اِعراب گفته شده است . در اصطلاح نحويان نيز براى آن ، تعاريفى گوناگون بيان شده است ؛ ^۴ اما امروزه معمولاً مقصود از اعراب ، چنين بيان مى‏شود : «تعيين نقش و جايگاه نحوى كلمه در جمله و تعيين نقش نحوى جمله در واحدى بزرگ‏تر». ^۵
اِعراب ، گاه در مقابل «بِناء» به كار مى‏رود و كلمه‏اى را كه اِعراب ظاهرى يا مقدّر مى‏گيرد ، «مُعْرَب» و در مقابل ، كلمه‏اى را كه در وضعيت‏هاى گوناگون نحوى تغيير نمى‏كند ، «مَبنىّ» مى‏خوانند . ^۶ امروزه در زبان فارسى ، اِعراب (به معناى بيان نقش دستورى كلمه در جمله) را «تركيب» گويند ، در برابرِ «تجزيه» (كه به معناى تحليل حالت صرفى و اشتقاقى كلمه بدون توجه به نقش آن در جمله است) . ^۷
در برخى از احاديث پيامبر صلى اللَّه عليه وآله يا سخنان صحابه ، به معناى لغوى اِعراب ، اشاره شده است . ^۸ در روايتى از پيامبر صلى اللَّه عليه وآله آمده است : «أَعْرِبُوا القرآنَ وَ الْتَمِسُوا غَرائِبَهُ» ^۹ كه به ظاهر مراد از «اعراب قرآن» در آن ، تلفظ صحيح و واضح الفاظ است ؛ ^۱۰ اما سيوطى اعراب را در اين حديث به معناى فهم معناى واژگان قرآن دانسته است . ^۱۱ در حديثى ديگر ، آمده است :
فَإِنَّه مَنْ قَرَءَ القُرْآنَ فَأَعْرَبَهُ فَلَهُ بِكلِ‏ّ حرفٍ عَشْرُ حسناتٍ و كفّارَةُ عشْرِ سيئاتٍ و رَفْعُ عشْرِ درجاتٍ‏ . ^۱۲
هر كس قرآن بخواند ، و الفاظ آن را درست بخواند ، براى هر حرف ، ده حسنه ، كفاره ده گناه و بالا رفتن ده مرتبه در نظر گرفته مى‏شود .
نيز در روايتى ديگر از رسول خدا صلى اللَّه عليه وآله اعرابِ كلام ، مقدمه‏اى براى اعراب قرآن دانسته شده است : «أَعْرِبوا الكلامَ كىْ تَعرِبُوا القرآنَ» . ^۱۳ در اين جا مراد از اعراب ، تلفظ صحيح و واضح كلمات است كه مى‏تواند هم به تلفظِ صحيحِ حركتِ آخرِ كلمات مربوط باشد و هم به تلفظ درست همه حروف و صداهاى حروف يك كلمه .

و - اعراب دادن ^۱ و درست خواندن

۳۶۰.پيامبر خدا صلى اللَّه عليه وآله: قرآن را با اعرابِ درست بخوانيد و شگفتى‏هاى آن را بجوييد . ^۲

۳۶۱.پيامبر خدا صلى اللَّه عليه وآله: لحن ^۳ را بياموزيد ، همچنان كه حفظ كردن قرآن را مى‏آموزيد . ^۴

۳۶۲.امام صادق عليه السلام: قرآن را با اعراب بخوان ؛ چرا كه آن ، عربى است ^۵ . ^۶

۳۶۳.پيامبر خدا صلى اللَّه عليه وآله: قرآن را به زبان عربىِ آن بياموزيد و از همزه دادن در آن بپرهيزيد ^۷ . ^۸