(وَ قَالَ الَّذِينَ كَفَرُواْ لَوْلَا نُزِّلَ عَلَيْهِ الْقُرْءَانُ جُمْلَةً وَ حِدَةً .
آنان كه كافر شدند ، گفتند : چرا قرآن يكباره بر او نازل نمى‏شود ؟) .
اين سخن اعتراضى بود به نزول تدريجى قرآن ؛ بدين معنا كه اگر محمد صلى اللَّه عليه وآله پيامبر بود ، مى‏بايد دين او كامل و تام مى‏بود و اصول ، فروع ، فرايض و سنّت‏هايش يكجا نازل مى‏شد و حال كه چنين نيست و او براى هر رخدادى سخنى مى‏سازد ، اجزاى كتاب او منظم نيست ، بلكه سخنانى پراكنده است . ^۱ خداوند در پايان آيه ، بى آن كه ادعاى كافران را درباره نزول تدريجى تكذيب كند ، از فايده آن سخن مى‏گويد كه استوار ساختن قلب پيامبر صلى اللَّه عليه وآله است :
(كَذَ لِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤَادَكَ .
اين چنين فرستاديم تا دلت را با آن ثبات دهيم) .
۲ . آيه (شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِى أُنزِلَ فِيهِ الْقُرْءَانُ ؛ ماه رمضان كه در آن ، قرآن فرو فرستاده شد) و آياتِ مشابه ، كه به ظاهر از نزول دفعى در ماه رمضان سخن مى‏گويند ، از گذشته و آنچه پيش‏تر نازل شده خبر مى‏دهند و خود در زمره آن قرار نمى‏گيرد و شكى نيست كه اين آيات ، خود ، جزء قرآن اند ؛ پس نمى‏توان گفت كه همه قرآن در شب قدر نازل شده است . اين آيات فقط در صورتى مى‏توانند از خود نيز خبر دهند كه خود نيز در شب قدر نازل شده و به صيغه زمان حال (نظير «الذى ينزل» يا «إنّا ننزِله») باشند نه ماضى ، در حالى كه چنين نيست . نتيجه آن كه منظور از نزول در شب قدر ، آغاز نزول است ، نه نزول دفعى و يكباره قرآن . ^۲
۳ . آياتى كه از نزول قرآن در شب قدر سخن مى‏گويند و گروه نخست به آنها تمسك جسته‏اند ، بر نزول دفعى دلالتى ندارند ؛ زيرا در وقت نزول اين آيات ، بخشى از قرآن هنوز نازل نشده بود و از اين رو ، از واژه «قرآن» تنها بخشى از آن به فهم عرفى تبادر مى‏شد . خدا نيز طبق فهم عرفى مخاطبان عصر نزول ، «قرآن» را به معناى همان بخش نازل شده به كار برده است ، نه همه آن و بدين سان ، مقصود از قرآن ، بخشى از آن است و مراد از «نزولِ قرآن» در آيات ياد شده ، آغاز نزول قرآن است نه نزول كلّ قرآن . ^۳ در آيات ۱ - ۳ دخان : (حم * وَ الْكِتَبِ الْمُبِينِ * إِنَّآ أَنزَلْنَهُ فِى لَيْلَةٍ مُّبَرَكَةٍ ؛ حم . سوگند به كتاب روشنگر . ما آن را در شبى فرخنده فرو فرستاديم) نيز كلمه «الكتاب» با الف و لام عهد همراه است و مراد از آن كلّ قرآن نيست ، بلكه همان قدرى مراد است كه براى مردم معهود بوده ^۴ و آن ، تنها بخش نازل شده تا آن زمان است .
۴ . بررسى موارد كاربرد «تنزيل» و «انزال» در قرآن نشان مى‏دهد كه نظر طرفداران ديدگاه دفعى و تدريجى (اختصاص كاربرد انزال به نزول دفعى و تنزيل به نزول تدريجى) پذيرفتنى نيست ؛ زيرا گاه اين دو تعبير ، از جمله در آيه (وَ قَالَ الَّذِينَ كَفَرُواْ لَوْلَا نُزِّلَ عَلَيْهِ الْقُرْءَانُ جُمْلَةً وَ حِدَةً ؛ ^۵ كسانى كه كافر شدند ، گفتند : چرا قرآن ، يكباره بر او نازل نمى‏شود ؟) ، به جاى هم به كار رفته‏اند . ^۶
۵ . رواياتى كه براى اثبات ديدگاه پيشين به كار رفته‏اند ، خبر واحدند و خبر واحد موجب علم نمى‏شود ، در حالى كه شمار بيشترى از روايات كه مشهورترند ، با ديدگاه نزول تدريجى همسويند . ^۷
۶ . خداوند در آيه ۱۸۵ بقره از نزول قرآن در اين ماه خبر داده است (شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِى أُنزِلَ فِيهِ الْقُرْءَانُ) . اگر قرآن به بيت المعمور در آسمان چهارم نازل شده باشد فايده چنين نزولى كه مردم از آن بى‏بهره بوده‏اند چيست؟ افزون بر اين ، يادكرد خدا از نزول قرآن در اين ماه ، براى بزرگداشت ماه رمضان است ؛ نزول بر بيت‏معمور طبق نظريه نزول بر بيت‏معمور بى‏آن كه بر پيامبر نازل شده و به مردم برسد ، چه بزرگداشتى براى ماه رمضان دارد؟ ^۸
۷ . اگر همه قرآن به صورت دفعى در آغاز بعثت نازل شده باشد ، بسيارى از خطاب‏هاى الهى در قرآن كريم عبث و غير عقلايى مى‏نمايند ؛ زيرا آنها به كسانى خطاب شده‏اند كه در وقت خطاب حاضر نبوده‏اند و كسانى به سبب كارى سرزنش شده‏اند كه هنوز آن كار را نكرده‏اند . ^۹
۸ . بنا بر برخى روايات ، مانند روايات مربوط به اصحاب كهف و ظهار ، گاه مردم از موضوعاتى مى‏پرسيدند و پيامبر مى‏فرمود : در اين باره هنوز چيزى بر من وحى نشده است ؛ در انتظار بمانيد تا خداوند درباره آن بر من وحى كند . اين سخن نشان مى‏دهد كه قرآنِ معهود به گونه دفعى بر آن حضرت نازل نشده است . ^۱۰
۹ . اين كه در تبيين نزول دفعى گفته مى‏شود كه «روح قرآن» بر پيامبر نازل شده فقط يك ادعاست ؛ زيرا هيچ آيه يا روايتى به «روح قرآن» اشاره نكرده و قرآن را با «روح» يا كلمات مشابه همراه نساخته و از «نزول قرآن به گونه اجمال» سخن نگفته است . ثانياً مراد از روح و اجمال قرآن چيست؟ اگر خلاصه‏اى از مضامين قرآن است ، مى‏بايد پيامبر در وقت پرسش مردم ، پاسخى ارائه مى‏كرد ، نه آن كه آنان را به انتظار فرا خواند تا وحى فرا برسد . ^۱۱