ج - روايات عامّه‏

روايات اهل سنّت ديدگاه نزول دفعى را تأييد مى‏كنند و مضمونى بسيار نزديك به روايات اهل بيت عليهم السلام دارند . شمارى از آنها قرآن را مانند ديگر كتب آسمانى داراى نزول دفعى در ماه رمضان مى‏دانند ؛ همچون روايت : جابر بن عبداللَّه انصارى ^۱ و روايت واثلة بن الاسقع . ^۲ شمارى ديگر ، تأكيد دارند كه قرآن دو بار نازل شده است : يكى دفعى در ماه رمضان و ديگرى در طول مدت رسالت پيامبر صلى اللَّه عليه وآله ؛ همچون روايتى كه به ابن عباس مى‏رسد ^۳ و روايتى كه بنا بر آن ، قرآن نخست بر بيت العزّه نازل شد و سپس بر پيامبر به مناسبت‏هاى مختلف و در پاسخ به پرسش‏هاى مردم :
نَزَلَ القُرآنُ جُملَةً واحِدَةً فى شَهرِ رَمَضانَ فى لَيلَةِ القَدرِ فَجُعِلَ فى بَيتِ العِزَّةِ ثمّ اُنزِلَ عَلى النَّبِىّ صلى اللَّه عليه وآله فى عِشرينَ سَنَةً جَوابَ كَلامِ النّاسِ‏ . ^۴
قرآن به يكباره در شب قدر ماه رمضان فرود آمد و در بيت العزّه قرار گرفت ، و بعد ، در طول بيست سال به در جواب درخواست مردم به پيامبر صلى اللَّه عليه وآله نازل شد .

د - ادلّه و شواهد عقلى‏

يك. بعثت پيامبر خدا صلى اللَّه عليه وآله بنا بر رأى مشهور اماميه ^۵ و برخى روايات اهل سنّت ، ^۶ در ۲۷ رجب رخ داده است . ^۷ از سويى ديگر ، مفسّران و صاحب‏نظران فريقين بر هم‏زمانى بعثت و آغاز نزول ، متفق اند . ^۸ بنا بر اين ، نزول قرآن در ماه رمضان - كه آيات و روايات بِدان اشاره دارند - ، نزول دفعى همه قرآن است ، نه آغاز نزول تدريجى ؛ زيرا نزول تدريجى از ماه رجب آغاز شده است .
دو. در آياتى كه سخن از نزول قرآن در ماه رمضان رفته ، تعبير «انزال» آمده و اين تعبير ، حكايت از نزول دفعى دارد . توضيح ، آن كه برخى قرآن پژوهانْ مانند راغب اصفهانى (م ۴۲۵ق) گفته‏اند كه «تنزيل» از باب تفعيل ، غالباً بر نزول تدريجى دلالت مى‏كند ؛ اما «إنزال» از باب افعال ، اعم از آن است و هم بر اين معنا و هم بر نزول دفعى دلالت دارد . ^۹ فخر رازى (م ۶۰۶ق) نيز با او هم‏رأى است ، جز آن كه اين كاربرد را هميشگى دانسته ، نه غالبى . ^۱۰ راغب ، تصريح مى‏كند كه در آيات : (إِنَّآ أَنزَلْنَهُ فِى لَيْلَةٍ مُّبَرَكَةٍ ؛ ^۱۱ ما آن را در شبى فرخنده فرو فرستاديم) و (شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِى أُنزِلَ فِيهِ الْقُرْءَانُ ؛ ^۱۲ ماه رمضان كه در آن قرآن فرو فرستاده شده است) و (إِنَّآ أَنزَلْنَهُ فِى لَيْلَةِ الْقَدْرِ ؛ ^۱۳ ما آن را در شب قدر فرو فرستاديم) ، تعبير «انزال» آمده و نه «تنزيل»؛ زيرا بر اساس روايات، قرآن ، يكباره به آسمان دنيا و سپس به تدريج بر پيامبر صلى اللَّه عليه وآله نازل شده است . تفاوت ميان انزال و تنزيل را قرآن‏پژوهان و لغويانى ديگر همانند: زمخشرى، ^۱۴ ابوالبقاء ، ^۱۵طبْرِسى ، ^۱۶ زركشى ^۱۷ و علامه طباطبايى ^۱۸ پذيرفته‏اند . علامه طباطبايى از اين رأى ، همراه ديگر شواهد ، براى اثبات نزول دفعى حقيقت قرآن بر قلب پيامبر صلى اللَّه عليه وآله در شب قدر ، سود جسته است . ^۱۹
سه. بنا بر روايات ، جبرئيل عليه السلام در روزى كه پيامبر صلى اللَّه عليه وآله مبعوث شد ، وضو و نماز را به او آموخت و پيامبر صلى اللَّه عليه وآله در همان روز ، نماز گزارد . ^۲۰ از سويى ديگر ، از پيامبر ، نقل است كه نماز بدون فاتحة الكتاب ، روا نيست . ^۲۱ هيچ روايتى نيز در دست نيست كه از اقامه نمازى بدون سوره حمد در اسلام گزارش كرده باشد . از جمع اين روايات بر مى‏آيد كه سوره حمد در ماه رجب نخستين سال بعثت نازل شده است . اين را نيز بايد افزود كه برخى روايات تصريح دارند كه سوره حمد در آغاز بعثت نازل شده است . ^۲۲ نتيجه آن كه بخشى از قرآن ، پيش از ماه رمضان نازل شده و در صورت نفى نزول دفعى ، تصريح قرآن بر نزول كلّ قرآن در ماه رمضان ، بى‏معنا خواهد شد .
ديدگاه نزول دفعى و تدريجى خود به دو ديدگاه فرعى تقسيم مى‏شود :
ديدگاه نخست. نزول دفعى بر بيت‏معمور: بنا بر برخى روايات فريقين ، قرآن ، نخست بر بيت‏معمور و سپس در طول مدت رسالت پيامبر صلى اللَّه عليه وآله از آن جا به تدريج بر ايشان فرود آمده است . ^۲۳ شمارى از مفسّران و قرآن‏پژوهان ، پيرو اين ديدگاه‏اند ، مانند : طبرى (م ۳۱۰ ق) ، ^۲۴ شيخ صدوق (م ۳۸۱ ق) ، ^۲۵ زَمَخشَرى (م ۵۳۸ ق) ، ^۲۶ فخر رازى (م‏۶۰۶ق) ، ^۲۷ قرطبى(م ۶۷۱ق) ، ^۲۸ زَركشى (م ۷۹۴ق) ، ^۲۹ ابن حجر عسقلانى (م ۸۵۲ ق) ، ^۳۰ سيوطى (م ۹۱۱ق) ، ^۳۱ ملاّ فتح اللَّه كاشانى (م ۹۸۸ق) ، ^۳۲ بُروسَوى (م‏۱۱۳۷ق) ، ^۳۳ آلوسى (م ۱۲۷۰ ق) ، ^۳۴ نهاوندى (م ۱۳۷۱ ق) ^۳۵ و زرقانى (معاصر) . ^۳۶
ديدگاه دوم. نزول دفعى بر قلب پيامبر صلى اللَّه عليه وآله: بنا بر اين ديدگاه ، دو نزول قرآن عبارت اند از : نخست ، نزول حقيقت يا روح قرآن در شب قدر بر قلب پيامبر صلى اللَّه عليه وآله به صورت دفعى و دوم ، نزول آن در قالب الفاظ به صورت آيات و سوره‏ها به گونه تدريجى . شيخ صدوق ، ^۳۷ فيض كاشانى ، ^۳۸ شيخ ابوعبداللَّه زنجانى ^۳۹ و علامه طباطبايى بر اين باورند . علامه طباطبايى در استحكام‏بخشى به اين ديدگاه و تشريح آن بسيار كوشيده است . بر اساس تبيين او از اين ديدگاه ، مقصود از نزول قرآن در شب قدر ، نزول دفعى قرآن با همين الفاظ و و اجزا و فصول نيست . قرآن حقيقتى متعالى دارد بدون الفاظ و اجزا و فصول و شأن نزول كه به ادراك بشر عادى در نمى‏آيد و قرآن حاضر كه در چنين هيئتى است ، مثالى است از آن ، و گويى جامه‏هايى است بر قامت آن . ^۴۰
از سوى ديگر ، آياتى كه از نزول قرآن در شب قدر سخن گفته‏اند ، از كلمه «انزال» سود برده‏اند كه نزول دفعى را مى‏رساند و نزول دفعى نمى‏تواند در قالب الفاظ باشد . هر يك از آيات قرآن ناظر به وقايعى خاص است و نزول آنها پيش از آن وقايع معقول نيست . ناگزير ، مراد از نزول دفعى قرآن در شب قدر ، نزول حقيقت آن است .
برخى از شاگردان علامه طباطبايى از اين حقيقت ، به «روح قرآن» تعبير كرده و گفته‏اند : قرآن در شب قدر با نزولى اجمالى و غير زمانى كه بر نزول تفصيلى و زمانى مقدم بوده ، نازل شده و مى‏توان از آن با تعبير«روح قرآن» ياد كرد كه عارى از قالب كلمات ، آيات و سور است و چون پيامبر واجد اين روح شد ، همان حقيقتى كه نخست مانند يك روح بر پيامبر نازل شده بود ، در لباس الفاظ و كلمات درآمد و نازل شد . ^۴۱
طرفداران اين ديدگاه به آياتى از قرآن نيز تمسك جسته‏اند ؛ از جمله آيه ۱۱۴ طه كه مى‏فرمايد : (. . . وَ لَا تَعْجَلْ بِالْقُرْءَانِ مِن قَبْلِ أَن يُقْضَى‏ إِلَيْكَ وَحْيُهُ . . . ؛ قبل از آن كه وحى قرآن كاملاً تمام نشده در آن شتاب مكن) و نيز آيات ۱۶ - ۱۹ قيامت كه مى‏فرمايد : (لَا تُحَرِّكْ بِهِ لِسَانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ * إِنَّ عَلَيْنَا جَمْعَهُ وَ قُرْءَانَهُ * فَإِذَا قَرَأْنَهُ فَاتَّبِعْ قُرْءَانَهُ * ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنَا بَيَانَهُ ؛ زبانت را به آن مچرخان تا به آن شتاب كنى . بر ماست جمع كردن و خواندن آن . وقتى آن را خوانديم ، تو هم از خواندن آن تبعيت كن . سپس بر ماست بيان آن) . ظاهر اين آيات حاكى است كه پيامبر صلى اللَّه عليه وآله از آنچه به وى وحى مى‏شده ، از پيش آگاه بوده و هنگام وحى ، در قرائت آيات بر پيك وحى پيشى مى‏گرفته و خداى تعالى او را از اين كار باز داشته است . ^۴۲