پژوهشى در باره نزول دفعى و تدريجى قرآن كريم ^۱

نزول ، مصدر از مادّه «ن ز ل» ، در لغت به معناى پايين آمدن چيزى (مادى يا معنوى) است كه رتبه واقعى آن ، بالاست . ^۲ مراد از «نزول قرآن» در اصطلاح ، فرود آمدن قرآن كريم از سوى خداى متعال بر پيامبر خدا صلى اللَّه عليه وآله است . اين موضوع از سرفصل‏هاى علوم قرآنى است و مباحث پردامنه‏اى را در اين رشته علمى به خود اختصاص داده است .
از مسائل مهمّ نزول قرآن ، چگونگى آن است . اختلافى نيست كه قرآن كريم به تدريج و در اوضاع و مناسبت‏هاى گوناگون بر پيامبر صلى اللَّه عليه وآله نازل شده است ؛ اما در اين كه به صورت دفعى و يكباره نيز نازل شده باشد ، ميان قرآن‏پژوهان اختلاف است . در اين باره آراى متعددى ارائه شده كه دو نظريه زير مهم‏ترين آنهاست :

۱. نزول تدريجى و نزول دفعى

قرآن ، دو نزول دارد : يكى «تدريجى» كه در ۲۷ رجب آغاز شده و در طول مدت رسالت ادامه يافته تا به كمال رسيده است ؛ ^۳ ديگرى «دفعى» كه بنا بر آن ، قرآن در شب قدر ماه رمضانِ نخستين سال بعثت ، به يكباره بر پيامبر صلى اللَّه عليه وآله نازل شده است . شيخ صدوق ، ^۴ فيض كاشانى ، ^۵ علامه مجلسى ، ^۶ ابوعبد اللَّه زنجانى ، ^۷ محمّد جواد بلاغى ، ^۸ علامه طباطبايى ^۹ و بسيارى از علماى اهل سنّت ، ^۱۰ اين ديدگاه را باور دارند . طرفداران اين ديدگاه، براى اثبات نزول دفعى،ادلّه و شواهدى آورده‏اند كه مهم‏ترين آنها عبارت اند از:

حديث‏

۲۶.امام باقر عليه السلام : هيچ كس مدارا كننده‏تر از خداوند عزّ وجلّ نيست . از مداراگرىِ خداوند عزّ وجلّ است كه مردم را [به تدريج‏] از وضعيتى به وضعيتى ديگر بُرد ، و اگر يكباره [احكام و تكاليف را ]بر آنان بار مى‏كرد ، از بين مى‏رفتند . ^۱