پژوهشى در باره بشارت‏هاى تورات و انجيل در مورد پيامبر خاتم ^۱

طرح مسئله

ظهور پى در پى پيامبران الهى از نسل حضرت ابراهيم ، از آموزه‏هاى تفكيك‏ناپذير سه دين بزرگ ابراهيمى ، يعنى اسلام ، مسيحيت و يهود به شمار مى‏آيد . با توجه به باورهاى پيروان اين سه دين ، مى‏توان دوران ظهور پيامبران الهى را به سه دوره تقسيم كرد ؛ ۱ . دوره عهد قديم ، ۲ . دوره عهد جديد ، ۳ . دوره ختم نبوّت . مطابق سنّت مسيحى ، پيامبران عهد قديم غير از هدايت مردم ، رسالت ديگرى نيز بر دوش داشته‏اند كه پيشگويى ظهور حضرت عيسى و ورود بشر به دوره عهد جديد با خداوند بوده است . از اين رو ، نزد مسيحيان بخش قابل توجهى از نوشته‏هاى عهد عتيق به عنوان كتاب‏هاى «پيشگويى» ^۲ نامبردار شده و مسيحيان ادعاى خويش مبنى بر مسيحا بودن عيسى را بر آن پيشگويى‏ها بنيان نهاده‏اند . مطابق سنّت اسلامى ، همه پيامبران همچون حلقه‏هاى يك زنجير به هم متصل اند و هر پيامبرى مصدّق پيامبران پيش از خود و مبشّر پيامبر و يا پيامبران پس از خود است . از آن جا كه شريعت اسلام در آخرين حلقه كمال ، نمايانگر عهد نهايى خداوند با بشر است ، اين عهد و پيمان ، همراه با ويژگى‏هاى پيامبر خاتم صلى اللَّه عليه وآله و امّت جهانى اسلام ، به همه پيامبران و امّت‏هاى گذشته ابلاغ شده است . علاوه بر قرآن كريم ، روايات اسلامى نيز بر اين امر تأكيد كرده‏اند كه علاوه بر بشارت حضرت عيسى نسبت به پيامبر بزرگ اسلام ، پيامبران عهد عتيق نيز در كتاب‏هايشان ، بويژه در همان كتبى كه به پيشگويى معروف اند ، مانند كتاب اشعياى نبى ، به ظهور حضرت محمد صلى اللَّه عليه وآله بشارت داده‏اند . ^۳
اخبار و آموزه‏هاى قرآن كريم در باب بشارت پيامبران گذشته نسبت به پيامبر اسلام صلى اللَّه عليه وآله را مى‏توان در سه مرحله به شرح ذيل طبقه‏بندى كرد :
در مرحله نخست ، قرآن كريم اعلام مى‏دارد كه خداوند از همه پيامبران عهد گرفته است تا به امّت‏هاى خود ابلاغ كنند كه هرگاه پيامبرى آمد و آموزه‏هاى وحيانىِ پيامبران سابق را تصديق كرد به او ايمان آورند و يارى‏اش رسانند . در سوره آل عمران آمده است :
(وَإِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَقَ النَّبِيِّينَ لَمَآ ءَاتَيْتُكُم مِّن كِتَبٍ وَحِكْمَةٍ ثُمَّ جَآءَكُمْ رَسُولٌ مُّصَدِّقٌ لِّمَا مَعَكُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَلَتَنصُرُنَّهُ قَالَ ءَأَقْرَرْتُمْ وَأَخَذْتُمْ عَلَى‏ ذَ لِكُمْ إِصْرِى قَالُواْ أَقْرَرْنَا قَالَ فَاشْهَدُواْ وَأَنَا مَعَكُم مِّنَ الشَّهِدِينَ . ^۴
و [به خاطر بياوريد] هنگامى را كه خداوند ، از پيامبران [و پيروان آنها] ، پيمان مؤكد گرفت ، كه هرگاه كتاب و دانش به شما دادم ، سپس پيامبرى به سوى شما آمد كه آنچه را با شماست تصديق مى‏كند ، به او ايمان بياوريد و او را يارى كنيد! سپس [خداوند] به آنها گفت : «آيا به اين موضوع ، اقرار داريد؟ و بر آن ، پيمان مؤكد بستيد؟» گفتند : «[آرى ]اقرار داريم!» [خداوند به آنها] گفت : «پس گواه باشيد! و من نيز با شما از گواهانم») .
مطابق روايات تفسيرى ، اين آيه بيان مى‏كند كه همه پيامبران گذشته ، از امّت‏هاى خود عهد گرفته‏اند كه به پيامبر اسلام ايمان آورند و او را يارى كنند كه اين امر خود به طور تلويحى بر بشارت پيامبران الهى نسبت به پيامبر گرامى اسلام نيز حكايت دارد . صرف نظر از دلالت آيه بر اين امر ، احاديث نيز گوياى آن است كه خداوند چنين عهدى را از همه پيامبران گرفته است . ^۵ همچنين هر پيامبرى ، مبشر پيامبر و يا پيامبران بعدى نيز بوده است . ^۶ در حديثى از امام على عليه السلام آمده است كه هيچ پيامبرى نبوده است جز آن كه مردم را به پيامبر بعد از خود بشارت مى‏داده است . ^۷ و همه پيامبران به نبوّت حضرت محمّد صلى اللَّه عليه وآله بشارت داده‏اند . ^۸
در مرحله دوم ، آيات قرآن خبر مى‏دهد كه با عمل پيامبران به وظيفه و ميثاق الهى‏شان ، امّت‏هاى گذشته نسبت به ويژگى‏هاى پيامبر اسلام آشنا بوده‏اند . مطابق قرآن كريم ، آموزه‏هاى پيامبران گذشته ، اعم از ميراث مكتوب و سنّت شفاهى ، چنان روشن و شفاف بوده است كه اهل كتاب چشم به راه آمدن رسول مكرّم اسلام بوده و هنگام ظهور آن حضرت ، وى را از روى ويژگى‏هاىِ وعده داده شده چنان مى‏شناختند كه فرزندان خويش را :
(الَّذِينَ ءَاتَيْنَهُمُ الْكِتَبَ يَعْرِفُونَهُ كَمَا يَعْرِفُونَ أَبْنَآءَهُمُ الَّذِينَ خَسِرُواْ أَنفُسَهُمْ فَهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ . ^۹
آنان كه كتاب آسمانى به ايشان داده‏ايم ، به خوبى او (پيامبر) را مى‏شناسند ، همان‏گونه كه فرزندان خود را مى‏شناسند ؛ فقط كسانى كه سرمايه وجود خود را از دست داده‏اند ، ايمان نمى‏آورند) .
(الَّذِينَ ءَاتَيْنَهُمُ الْكِتَبَ يَعْرِفُونَهُ كَمَا يَعْرِفُونَ أَبْنَآءَهُمْ وَ إِنَّ فَرِيقًا مِّنْهُمْ لَيَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ . ^۱۰
كسانى كه كتاب آسمانى به آنان داده‏ايم ، او (پيامبر) را همچون فرزندان خود مى‏شناسند ؛ [ولى‏] جمعى از آنان ، حق را آگاهانه كتمان مى‏كنند!)
گرچه بسيارى از آنها به كتمان حقيقت دست زدند و به انكار امرى پرداختند كه به آن معرفت داشتند :
(وَ لَمَّا جَآءَهُمْ كِتَبٌ مِّنْ عِندِ اللَّهِ مُصَدِّقٌ لِّمَا مَعَهُمْ وَ كَانُواْ مِن قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذِينَ كَفَرُواْ فَلَمَّا جَآءَهُم مَّا عَرَفُواْ كَفَرُواْ بِهِ فَلَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الْكَفِرِينَ . ^۱۱
و هنگامى كه از طرف خداوند ، كتابى براى آنها آمد كه موافق نشانه‏هايى بود كه با خود داشتند ، و پيش از اين به خود نويد پيروزى بر كافران مى‏دادند [كه با كمك آن ، بر دشمنان پيروز گردند] . با اين همه ، هنگامى كه اين كتاب ، و پيامبرى را كه از قبل شناخته بودند نزد آنها آمد ، به او كافر شدند ؛ لعنت خدا بر كافران باد!)
در مرحله سوم ، و در پى كتمان و انكار پاره‏اى از اهل كتاب ، آيات قرآن به افشاى نشانى بشارت‏ها در ميراث مكتوب حاضر در نزد خودشان مى‏پردازد تا براى حق‏جويان جاى هيچ ابهامى باقى نگذارد . اين بار به آنها يادآورى مى‏كند كه براى يافتن نشانى پيامبر خاتم صلى اللَّه عليه وآله لازم نيست كه مسير دور و ناآشنايى را بپيمايند ، بلكه كافى است كه به تورات و انجيل موجود مراجعه كنند تا نام و اوصاف پيامبر اسلام صلى اللَّه عليه وآله و يارانش را بيابند . در واقع ، قرآن كريم ، يادآور مى‏شود كه اهل كتاب حتى اگر بخواهند بر آگاهى‏هاى برخاسته از سنّت دينىِ شفاهىِ خود از پيامبر اسلام هم سرپوش بگذارند ، آيات موجود در تورات و انجيلشان گواهى روشن براى اهل حقيقت خواهد بود . در اين باره ، سه آيه از آيات قرآن به روشنگرى پرداخته است : آيه نخست ، كه صريح‏ترين آيه در اين باب نيز به شمار مى‏آيد ، آيه ۱۵۷ سوره اعراف است :
(الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِىَّ الْأُمِّىَّ الَّذِى يَجِدُونَهُ مَكْتُوبًا عِندَهُمْ فِى التَّوْرَاةِ وَالإِْنجِيلِ يَأْمُرُهُم بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنكَرِ وَيُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَئِثَ وَيَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالأَْغْلَلَ الَّتِى كَانَتْ عَلَيْهِمْ فَالَّذِينَ ءَامَنُواْ بِهِ وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُواْ النُّورَ الَّذِى أُنزِلَ مَعَهُ أُوْلَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ .
همان‏ها كه از فرستاده [خدا] ، پيامبر «اُمّى» پيروى مى‏كنند : پيامبرى كه صفاتش را ، در تورات و انجيلى كه نزدشان است ، مى‏يابند ؛ آنها را به معروف دستور مى‏دهد ، و از منكر باز مى‏دارد ، اشياى پاكيزه را براى آنها حلال مى‏شمرد ، و ناپاكى‏ها را تحريم مى‏كند ؛ و بارهاى سنگين و زنجيرهايى را كه بر آنها بود ، [از دوش و گردنشان‏] بر مى‏دارد . پس كسانى كه به او ايمان آوردند ، و حمايت و يارى‏اش كردند ، و از نورى كه با او نازل شده پيروى نمودند ، آنان رستگاران‏اند) .
آيه دوم ، آيه ۲۹ از سوره فتح است . اين آيه در مورد پيامبر اكرم صلى اللَّه عليه وآله مى‏فرمايد :
(مُّحَمَّدٌ رَّسُولُ اللَّهِ وَ الَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّآءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَآءُ بَيْنَهُمْ تَرَاهُمْ رُكَّعًا سُجَّدًا يَبْتَغُونَ فَضْلاً مِّنَ اللَّهِ وَرِضْوَ نًا سِيمَاهُمْ فِى وُجُوهِهِم مِّنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذَ لِكَ مَثَلُهُمْ فِى التَّوْرَاةِ وَ مَثَلُهُمْ فِى الْإِنجِيلِ كَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطَْهُ فََازَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوَى‏ عَلَى‏ سُوقِهِ يُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِيَغِيظَ بِهِمُ الْكُفَّارَ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّلِحَتِ مِنْهُم مَّغْفِرَةً وَ أَجْرًا عَظِيمَا .
محمد فرستاده خداست ، و كسانى كه با او هستند در برابر كفار سرسخت و شديد ، و در ميان خود مهربان‏اند . پيوسته آنها را در حال ركوع و سجود مى‏بينى در حالى كه همواره فضل خدا و رضاى او را مى‏طلبند ، نشانه آنها در صورتشان از اثر سجده نمايان است . اين، توصيف آنان در تورات و توصيف آنان در انجيل است . همانند زراعتى كه جوانه‏هاى خود را خارج ساخته ، سپس به تقويت آن پرداخته تا محكم شده و بر پاى خود ايستاده است و به قدرى رشد كرده كه زارعان را به شگفتى وا مى‏دارد . اين براى آن است كه كافران را به خشم آورد ؛ ولى خداوند به كسانى از آنها كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده‏اند ، وعده آمرزش و اجرى عظيم داده است) .
آيه سوم ، آيه ۶ از سوره صف است . اين آيه مى‏گويد :
(وَ إِذْ قَالَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ يَبَنِى إِسْرَ ءِيلَ إِنِّى رَسُولُ اللَّهِ إِلَيْكُم مُّصَدِّقًا لِّمَا بَيْنَ يَدَىَّ مِنَ التَّوْرَاةِ وَ مُبَشِّرَا بِرَسُولٍ يَأْتِى مِن بَعْدِى اسْمُهُ أَحْمَدُ فَلَمَّا جَآءَهُم بِالْبَيِّنَتِ قَالُواْ هَذَا سِحْرٌ مُّبِينٌ .
و [به ياد آوريد] هنگامى را كه عيسى بن‏مريم گفت : «اى بنى اسرائيل! من فرستاده خدا به سوى شما هستم در حالى كه تصديق كننده كتابى كه قبل از من فرستاده شده [تورات ]مى‏باشم ، و بشارت‏دهنده به رسولى كه بعد از من مى‏آيد و نام او احمد است» . هنگامى كه او (احمد) با معجزات و دلايل روشن به سراغ آنان آمد ، گفتند : اين سحرى است آشكار).
گرچه آيه سوم به طور مشخص نمى‏گويد كه بشارت حضرت عيسى عليه السلام در مورد پيامبر اكرم صلى اللَّه عليه وآله در انجيل آن حضرت بوده است يا خير ، با اين حال ، روايات اسلامى در تفسير اين آيه ، اين بشارت را از بشارات انجيل دانسته است . در حديثى آمده است كه اسم پيامبر اسلام صلى اللَّه عليه وآله در انجيل ، «احمد» است . ^۱۲ اين حديث نشان مى‏دهد كه بشارت حضرت عيسى عليه السلام در مورد پيامبر اكرم صلى اللَّه عليه وآله در انجيل آمده است . گذشته از اين كه اناجيل موجود در عصر پيامبر صلى اللَّه عليه وآله ، در حقيقت ، سيره قولى و عملى عيسى عليه السلام است كه ديگران (به نظر مسيحيان با تأييد روح القدس) پس از وى نگاشته‏اند و هرگز عين كتاب عيسى عليه السلام نبوده است .
صرف نظر از سنّت شفاهى بين اهل كتاب در زمان نزول قرآن كريم ، كه اطلاع دقيقى هم از آن در دست نيست ، اين مقاله در صدد تبيين و رفع ابهام از دو مسئله مهم است : يكى آن كه : آيا اساساً وقتى قرآن در آيات ياد شده از تورات و انجيل سخن مى‏گويد كدام نوشتار و كتاب و يا كتاب‏هاى يهوديان و مسيحيان را قصد كرده است؟ آيا مراد از تورات ، صرفاً كتابى است كه بر حضرت موسى عليه السلام نازل شده و مراد از انجيل ، صرفاً وحى‏اى است كه بر عيسى فرود آمده است و يا مراد از اين دو اصطلاح ، نوشته‏هايى اعم از كتاب‏هاى موسى عليه السلام و عيسى عليه السلام است؟ ديگر آن كه : آيا اين بشارت‏ها پس از اسلام دستخوش تحريف شده است؟ يا در نسخه‏هاى ويژه‏اى موجود بوده كه تنها يهوديان و مسيحيان ساكن جزيرة العرب با آنها آشنايى داشته‏اند؟ يا آن كه هم‏اكنون نيز در نسخه‏هاى رايج كتاب مقدّس يهودى - مسيحى مى‏توان آنها را يافت؟