۴. ذكر

اين كلمه ، مصدر از مادّه «ذ ك ر» است و در فرهنگ‏هاى لغت به معانى مختلفى مانند يادكرد (قلبى يا زبانى) ، شرف و بزرگوارى آمده است ؛ ^۱ اما معناى اصلى مادّه «ذك ر» ، تذكّر (در برابر غفلت و فراموشى) است ^۲ و هرگاه مراد از آن قرآن كريم باشد ، به معناى «مذكِّر» (به ياد آورنده) است . قرآن كريم بيش از شصت بار اين كلمه را به كار برده است ^۳ كه در بيش از بيست مورد آن ، مراد ، قرآن كريم است .
در احاديث پيامبر صلى اللَّه عليه وآله و اهل بيت عليهم السلام نيز گاه كلمه «ذكر» براى اشاره به قرآن آمده است ، چنان‏كه امام صادق عليه السلام درباره آيه ۴۴ سوره زخرف فرمودند : «الذّكرُ القرآنُ ؛ ذكر ، قرآن است» . ^۴

۵. مُصحَف

مصحف ، صيغه اسم مفعول (باب افعال) از ريشه «ص ح ف» و در لغت به معناى مجموعه‏اى از ورق‏هاست كه به صورت يكجا گرد آمده باشند . ^۵ اين كلمه در قرآن نيامده ، ولى كلمه «صُحُف»(جمعِ صحيفه : پوست يا كاغذ كه بر آن مى‏نوشته‏اند ^۶ ) از همين ريشه ، در هشت آيه قرآن آمده است ^۷ و از ميان آنها ، تنها آيه دوم سوره بيّنه به روشنى به قرآن اشاره دارد :
(رَسُولٌ مِّنَ اللَّهِ يَتْلُواْ صُحُفًا مُّطَهَّرَةً . ^۸
فرستاده‏اى است از سوى خداوند كه صحيفه‏هاى پاك را تلاوت مى‏كند) .
برخى معتقدند كه نخستين نام قرآن ، «مصحف» بوده و نقل مى‏كنند كه مسلمانان پس از وفات رسول خدا صلى اللَّه عليه وآله چون خواستند كه نامى براى كتاب خود برگزينند ، از ميان پيشنهادهاى مختلف ، كلمه «مصحف» را برگزيدند و پيش از آن مسلمانان نامى براى كتاب خود نداشتند . ^۹ عرب پيش از اين نيز با كلمه مصحف آشنا بود و به اشعار جاهليت ، «مَصاحِف» مى‏گفت . ^۱۰
با اين حال ، به نظر مى‏رسد كلمه مصحف را به «مجموعه نوشته شده آيات و سوره‏ها» مى‏گفته‏اند كه پس از رحلت پيامبر صلى اللَّه عليه وآله پديد آمد و مسلمانان آنها را در چارچوب كتاب (بين الدفّتَين) نگاشتند ؛ ^۱۱ اما آن وحى كه به عنوان واپسين كتاب آسمانى بر پيامبر صلى اللَّه عليه وآله نازل مى‏شد ، «قرآن» نام داشت . در حقيقت ، وجود مادّى و كَتبى قرآن را «مصحف» گويند و گواه اين مدّعا رواياتى است كه «قرائت قرآن از روى مصحف» را مايه افزايش نور چشم ، ^۱۲ يا نگريستن بدان را عبادت ^۱۳ مى‏دانند .