سه . نسخ حكم و بقاى تلاوت
در اين فرض ، آيه منسوخ ، در قرآن موجود است ؛ ليكن حكم آن ، نسخ گرديده است .
چهار . نسخ مشروط
نسخ مشروط ، ۱ عبارت است از مقيّد كردن احكام به شروط خاصّ خود كه با تغيير آن شروط - كه در واقع ، موضوع حكم اند - حكم ، تغيير پيدا مىكند .
همان گونه كه اشاره شد ، نوع اوّل و دوم نسخ ، در قرآن ، امكان وقوعى ندارند ، همچنين نسخ به معناى چهارم ، بىترديد در قرآن واقع شده است . بنا بر اين ، آنچه وقوع آن مورد بحث است ، نسخ به معناى سوم است ، بدين معنا كه : آيا در قرآن ، آيهاى هست كه متن آن ، موجود و حكم آن منسوخ باشد؟ پاسخ اين سؤال ، ضمن بررسى «شمار آيات منسوخ» خواهد آمد .
۶ . شمار آيات منسوخ
دانشمندان علوم قرآنى در باره تعداد آيات منسوخ ، اختلاف نظر دارند . برخى معتقدند تعداد آياتى كه نسخ شده فراوان است ، برخى بر اين باورند كه تعداد آنها فراوان نيست ، و برخى مىگويند اصولاً نسخ به مفهومى كه در اصطلاح متأخران مطرح است در قرآن وجود ندارد .
بررسى آنچه در اين باره گفته شده نشان مىدهد كه اختلاف نظر در باره تعداد آيات منسوخ يا وجود و عدم آن ، ناشى از اختلاف نظر در تعريف نسخ است ؛ بدين سان كه اگر نسخ را به معناى تنافى و تنافر دو آيه تعريف كنيم - چنان كه در اصطلاح متأخران تعريف شده - بايد گفت اصولاً نسخ در قرآن وجود ندارد .
اما اگر نسخ را تنافى ظاهرى و بدوى دو آيه بدانيم به گونهاى كه شامل تخصيص عام و تقييد مطلق ، و بيان مجمل هم باشد - يعنى همان معناى لغوى نسخ كه در قرآن و حديث هم به همان معنا به كار رفته و در اصطلاح قدما مقصود از نسخ آن بوده است - نسخ در قرآن فراوان است .
بنا بر اين ، هر چه تعريف نسخ محدودتر شود ، تعداد آيات منسوخ ، كاهش مىيابد تا آن جا كه برخى گفتهاند نسخى در قرآن وجود ندارد .
بر اين اساس ، آيات منسوخ در آثار قدما مانند قتادة بن دعامة السدوسى (م ۱۱۷ ق) ، زهرى (م ۱۲۴ ق) و ابن جوزى (م ۵۹۷ ق) پر شمار است . ۲
شمار آيات منسوخ به عقيده ابن جوزى ۲۴۷ ، از منظر ابن حزم ۲۱۴ ، به باور ابن سلامه ۲۱۴ ، از نگاه نحاس ۱۳۴ و به گفته سيوطى ۲۰ آيه است . ۳
آية اللَّه خويى رحمة اللَّه عليه ضمن ردّ سخن كسانى كه نسخ را در قرآن پر شمار دانستهاند ، تنها يك آيه را منسوخ دانسته است . ۴
آية اللَّه معرفت رحمة اللَّه عليه نيز فراوانى نسخ را باور نداشته و در طول عمر خويش ، دو نظر را در اين باره ابراز داشته است . در آغاز و براى مدتى طولانى ، تنها چند آيه معدود، مانند آيه امتاع (بقره : آيه ۲۴۰) ، آيه نجوا (مجادله : آيه ۱۲) و آيه عدد مقاتلين (انفال: ۶۵) را از موارد نسخ مىشمرد ، ۵ اما در پايان عمر ، با عبور از نظر استاد خويش ، آية اللَّه خويى رحمة اللَّه عليه ، نسخ همين آيات را نيز مقبول ندانسته ، براى هر يك از آنها ، تفسير و برداشتهاى نوينى ارائه داد . ۶
1.اين اصطلاح در نوشته آية اللَّه معرفت به كار رفته ، و ظاهراً مقصود، همان معناى عام نسخ است كه در لغت و قرآن و حديث به كار رفته است .
2.ر . ك : سلسلة كتب الناسخ و المنسوخ، تحقيق : حاتم صالح الضامن: ص ۱۰۹. اين مجموعه شامل كتابهاى زير است: ۱ . كتاب الناسخ و المنسوخ للسّدوسى ، ۲ . المصفّى بأكف أهل الرسوخ ، ابن الجوزى ، ۳ . ناسخ القرآن و منسوخه ، ابن البازى، ۴ . الناسخ و المنسوخ ، زهرى .
3.ر . ك : الناسخ و المنسوخ بين الاثبات و النفى، عبد المتعال محمود الجبرى : ص ۱۰۹ .
4.ر . ك : البيان ، خويى، ص ۲۷۳ و ۳۸۰ .
5.ر . ك : التمهيد : ج ۲ ص ۲۷۹ ، ۲۸۰ ، ۲۹۱ ، ۳۰۰ ، ۳۰۱ ، ۳۰۳ ، ۳۰۵ ، ۳۰۶ ، ۳۲۵ .
6.ر .ك : فصلنامه بيّنات : ش ۲۴ (زمستان ۸۳) ، ص ۱۰۶ (گفتگو با آية اللَّه معرفت) .