309
گزیده شناخت‌نامه قرآن بر پایه قرآن و حدیث

سه . نسخ حكم و بقاى تلاوت‏

در اين فرض ، آيه منسوخ ، در قرآن موجود است ؛ ليكن حكم آن ، نسخ گرديده است .

چهار . نسخ مشروط

نسخ مشروط ، ۱ عبارت است از مقيّد كردن احكام به شروط خاصّ خود كه با تغيير آن شروط - كه در واقع ، موضوع حكم اند - حكم ، تغيير پيدا مى‏كند .
همان گونه كه اشاره شد ، نوع اوّل و دوم نسخ ، در قرآن ، امكان وقوعى ندارند ، همچنين نسخ به معناى چهارم ، بى‏ترديد در قرآن واقع شده است . بنا بر اين ، آنچه وقوع آن مورد بحث است ، نسخ به معناى سوم است ، بدين معنا كه : آيا در قرآن ، آيه‏اى هست كه متن آن ، موجود و حكم آن منسوخ باشد؟ پاسخ اين سؤال ، ضمن بررسى «شمار آيات منسوخ» خواهد آمد .

۶ . شمار آيات منسوخ

دانشمندان علوم قرآنى در باره تعداد آيات منسوخ ، اختلاف نظر دارند . برخى معتقدند تعداد آياتى كه نسخ شده فراوان است ، برخى بر اين باورند كه تعداد آنها فراوان نيست ، و برخى مى‏گويند اصولاً نسخ به مفهومى كه در اصطلاح متأخران مطرح است در قرآن وجود ندارد .
بررسى آنچه در اين باره گفته شده نشان مى‏دهد كه اختلاف نظر در باره تعداد آيات منسوخ يا وجود و عدم آن ، ناشى از اختلاف نظر در تعريف نسخ است ؛ بدين سان كه اگر نسخ را به معناى تنافى و تنافر دو آيه تعريف كنيم - چنان كه در اصطلاح متأخران تعريف شده - بايد گفت اصولاً نسخ در قرآن وجود ندارد .
اما اگر نسخ را تنافى ظاهرى و بدوى دو آيه بدانيم به گونه‏اى كه شامل تخصيص عام و تقييد مطلق ، و بيان مجمل هم باشد - يعنى همان معناى لغوى نسخ كه در قرآن و حديث هم به همان معنا به كار رفته و در اصطلاح قدما مقصود از نسخ آن بوده است - نسخ در قرآن فراوان است .
بنا بر اين ، هر چه تعريف نسخ محدودتر شود ، تعداد آيات منسوخ ، كاهش مى‏يابد تا آن جا كه برخى گفته‏اند نسخى در قرآن وجود ندارد .
بر اين اساس ، آيات منسوخ در آثار قدما مانند قتادة بن دعامة السدوسى (م ۱۱۷ ق) ، زهرى (م ۱۲۴ ق) و ابن جوزى (م ۵۹۷ ق) پر شمار است . ۲
شمار آيات منسوخ به عقيده ابن جوزى ۲۴۷ ، از منظر ابن حزم ۲۱۴ ، به باور ابن سلامه ۲۱۴ ، از نگاه نحاس ۱۳۴ و به گفته سيوطى ۲۰ آيه است . ۳
آية اللَّه خويى رحمة اللَّه عليه ضمن ردّ سخن كسانى كه نسخ را در قرآن پر شمار دانسته‏اند ، تنها يك آيه را منسوخ دانسته است . ۴
آية اللَّه معرفت رحمة اللَّه عليه نيز فراوانى نسخ را باور نداشته و در طول عمر خويش ، دو نظر را در اين باره ابراز داشته است . در آغاز و براى مدتى طولانى ، تنها چند آيه معدود، مانند آيه امتاع (بقره : آيه ۲۴۰) ، آيه نجوا (مجادله : آيه ۱۲) و آيه عدد مقاتلين (انفال: ۶۵) را از موارد نسخ مى‏شمرد ، ۵ اما در پايان عمر ، با عبور از نظر استاد خويش ، آية اللَّه خويى رحمة اللَّه عليه ، نسخ همين آيات را نيز مقبول ندانسته ، براى هر يك از آنها ، تفسير و برداشت‏هاى نوينى ارائه داد . ۶

1.اين اصطلاح در نوشته آية اللَّه معرفت به كار رفته ، و ظاهراً مقصود، همان معناى عام نسخ است كه در لغت و قرآن و حديث به كار رفته است .

2.ر . ك : سلسلة كتب الناسخ و المنسوخ، تحقيق : حاتم صالح الضامن: ص ۱۰۹. اين مجموعه شامل كتاب‏هاى زير است: ۱ . كتاب الناسخ و المنسوخ للسّدوسى ، ۲ . المصفّى بأكف أهل الرسوخ ، ابن الجوزى ، ۳ . ناسخ القرآن و منسوخه ، ابن البازى، ۴ . الناسخ و المنسوخ ، زهرى .

3.ر . ك : الناسخ و المنسوخ بين الاثبات و النفى، عبد المتعال محمود الجبرى : ص ۱۰۹ .

4.ر . ك : البيان ، خويى، ص ۲۷۳ و ۳۸۰ .

5.ر . ك : التمهيد : ج ۲ ص ۲۷۹ ، ۲۸۰ ، ۲۹۱ ، ۳۰۰ ، ۳۰۱ ، ۳۰۳ ، ۳۰۵ ، ۳۰۶ ، ۳۲۵ .

6.ر .ك : فصل‏نامه بيّنات : ش ۲۴ (زمستان ۸۳) ، ص ۱۰۶ (گفتگو با آية اللَّه معرفت) .


گزیده شناخت‌نامه قرآن بر پایه قرآن و حدیث
308

۵ . انواع متصوّر نسخ در قرآن

نسخ در قرآن ، انواع گوناگونى تصوّر شده كه عمده آنها عبارت است از :

يك . نسخ حكم و تلاوت‏

در اين فرض ، آيه‏اى كه مشتمل بر حكمى است ، به طور كامل از قرآن حذف شده است . نمونه‏اى كه براى اين نوع نسخ گفته شده ، بنا بر روايتى ضعيف از عايشه است كه مى‏گويد : بر پيامبر آيه‏اى نازل شد با اين متن :
عَشْرُ رَضَعاتٍ مَعلُوماتٍ يُحرِمْنَ .
ده بار شير دادنِ معلوم ، باعث حرمت مى‏شود .
سپس با آيه‏اى ديگر نسخ شد كه پنج بار را كافى مى‏دانست . هر دو آيه منسوخ و ناسخ ، در قرآن بودند و مردم آن را تلاوت مى‏كردند ولى حيوانى اين دو آيه را از مصحفى كه در آن ثبت بود خورد و از ميان برد . ۱
چگونه ممكن است آياتى از قرآن كه همواره مورد تلاوت و قرائت همگان بوده و حتى پس از پيامبر هم تلاوت مى‏شده ، پس از وفات پيامبر صلى اللَّه عليه وآله به وسيله يك بز خورده شود و هر دو آيه ، از بين بروند؟!

دو . نسخ تلاوت و بقاى حكم‏

تصور وجودِ اين گونه نسخ در قرآن - افزون بر اين كه با همان مشكل قول به تحريف روبروست ، خلاف حكمت نيز هست ؛ زيرا در اين حالت ، حكم هست ، ولى مستند آن نيست .
گفتنى است كه خليفه دوم ، مدّعى بود كه آيه رجم در قرآن وجود داشته و بى جهت افتاده است ؛ ۲ ولى كسى اين ادعا را از او نپذيرفت . ۳

1.اين روايت در منابع اهل سنّت آمده است . ر.ك : كتاب الموطأ: ج ۲ ص ۶۰۹ ؛ سنن النسائى : ج ۴ ص ۱۰۰ .

2.ر . ك : صحيح البخارى : ج ۸ ص ۱۱۳ ؛ صحيح مسلم : ج ۵ ص ۱۱۶ .

3.ر . ك : البيان : ص ۲۰۲ و ۲۸۵ ؛ الميزان فى تفسير القرآن : ج ۱۲ ص ۱۲۵ .

  • نام منبع :
    گزیده شناخت‌نامه قرآن بر پایه قرآن و حدیث
    سایر پدیدآورندگان :
    محمّد محمّدی ری‌شهری، با همکاری: جمعی از پژوهشگران
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1392
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 24396
صفحه از 597
پرینت  ارسال به