۱. نسخ در لغت

نسخ به معناى برداشتن و زايل نمودن امرى و نهادن امرى ديگر به جاى آن است . همچنين اين واژه ، گاهى به معانى برداشتن و زايل نمودن امرى ، انتقال چيزى از جايى به جايى ديگر ، تغيير و تبديل آن از حال و شكلى به صورت ديگر ، و استنساخ و نگارش متنى به طور دقيق از روى نوشته‏اى ديگر به كار مى‏رود . ^۱

۲. نسخ در قرآن و حديث

مادّه نسخ و مشتقات آن ، چهار بار در قرآن كريم به كار رفته و در همه اين موارد اين واژه به معناى لغوى آن است . اين موارد عبارت اند از :
۱ . آيه ۱۰۶ از سوره بقره :
(مَا نَنسَخْ مِنْ ءَايَةٍ أَوْ نُنسِهَا نَأْتِ بِخَيْرٍ مِّنْهَآ أَوْ مِثْلِهَآ أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَلَى‏ كُلِ‏ّ شَىْ‏ءٍ قَدِيرٌ .
هر آيه‏اى را نسخ كنيم يا آن را از ياد ببريم ، بهتر از آن ، يا همانند آن را مى‏آوريم . آيا ندانسته‏اى كه خدا بر هر چيزى توانا است) .
نسخ در اين آيه ، در معناى لغوى آن يعنى ازاله امرى و جايگزين كردن امرى ديگر به كار رفته و شامل نسخ تشريعى - يعنى جايگزين شدن حكمى از احكام الهى - و نسخ تكوينى - يعنى جايگزين شدن آيه‏اى از آيات تكوينى الهى مانند پيامبر و امام به جاى پيامبر و امامى ديگر - مى‏شود . ^۲
۲ . آيه ۵۲ از سوره حج :
(وَ مَآ أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِكَ مِن رَّسُولٍ وَ لَا نَبِىٍّ إِلَّآ إِذَا تَمَنَّى‏ أَلْقَى الشَّيْطَنُ فِى أُمْنِيَّتِهِ فَيَنسَخُ اللَّهُ مَا يُلْقِى الشَّيْطَنُ ثُمَّ يُحْكِمُ اللَّهُ ءَايَتِهِ .
هيچ رسول و پيامبرى را پيش از تو نفرستاديم مگر اين كه چون آرزو مى‏كرد [يا چيزى تلاوت مى‏كرد ]شيطان در آرزوى وى [يا تلاوتش‏] ، القائات خود را وارد مى‏ساخت ، ولى خداوند وسوسه‏هاى شيطان را از ميان مى‏برد [نسخ مى‏كند] و آن گاه آيات خويش را استوار مى‏كند) .
در اين آيه نيز مراد از نسخ همان معناى لغوى آن يعنى پاك كردن القائات و آرزوهاى شيطانى و جايگزين كردن آيات الهى به جاى آن است .
۳ . آيه ۱۵۴ از سوره اعراف :
( وَلَمَّا سَكَتَ عَن مُّوسَى الْغَضَبُ أَخَذَ الأَْلْوَاحَ وَفِى نُسْخَتِهَا هُدًى وَرَحْمَةٌ لِّلَّذِينَ هُمْ لِرَبِّهِمْ يَرْهَبُونَ
چون خشم موسى فرو نشست ، الواح را برگرفت . و در نوشته [رونويس‏] آن ، براى آنهايى كه از پروردگارشان بيمناك اند ، هدايت و رحمت بود) .
نسخ كردن كتاب و نسخه‏بردارى از آن ، نيز از همان ريشه لغوى اخذ شده است ؛ زيرا هنگامى كه انسان از كتابى نسخه‏بردارى مى‏كند ، مانند آن است كه كتاب اصلى را كنار گذاشته و آن را تبديل به نسخه جديد كرده است و لذا در آيه‏اى ديگر به جاى كلمه «نسخ» كه در آيه ۱۰۶ بقره به كار رفته ، كلمه «تبديل» نهاده شده است :
(وَ إِذَا بَدَّلْنَآ ءَايَةً مَّكَانَ ءَايَةٍ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا يُنَزِّلُ قَالُواْ إِنَّمَآ أَنتَ مُفْتَرِ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ . ^۳
هنگامى كه آيه‏اى را به آيه‏اى ديگر تبديل كنيم - با اين كه خدا به آنچه نازل كرده داناتر است - مى‏گويند: به خدا افترا بسته‏اى ، ولى بيشتر آنها نمى‏دانند) .
۴ . آيه ۲۹ سوره جاثيه :
(هَذَا كِتَبُنَا يَنطِقُ عَلَيْكُم بِالْحَقِ‏ّ إِنَّا كُنَّا نَسْتَنسِخُ مَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ .
اين كتاب ما است كه با شما به حق سخن مى‏گويد (و اعمال شما را بازگو مى‏كند) ما آنچه را انجام مى‏داديد نسخه‏بردارى مى‏كرديم) .
استنساخ در اين آيه نيز ، از «نسخ» گرفته شده ، و به معناى نسخه‏بردارى از اعمال انسان است . گويا كتاب اصلى كه خودِ اعمال است ، در قيامت ، تبديل به نسخه جديدى مى‏گردد كه اين نسخه ، نامه اعمال ناميده مى‏شود ، واصل اعمال ، كنار گذاشته مى‏شود .
بنا بر اين ، نسخ در قرآن كريم ، اعم از نسخ تكوينى و تشريعى ، و نيز اعم از تخصيص و تقييد احكام تشريعى است ؛ بلكه شامل هرگونه تغيير در مفادّ آيات الهى مى‏گردد . تعبير ( مَا نَنسَخْ مِنْ ءَايَةٍ )^۴ و ( إِذَا بَدَّلْنَآ ءَايَةً مَّكَانَ ءَايَةٍ )^۵ نيز مى‏تواند قرينه‏اى ديگر براى تأييد اين مدّعا باشد .
در روايات اهل بيت عليهم السلام نيز «نسخ» در همين مفهوم عام به كار رفته ^۶ و به همين دليل ، تفسير قرآن و بيان احكامى شرعى بدون آشنايى با ناسخ و منسوخ ، ممنوع اعلام شده است . ^۷