۳. كتاب
كتاب ، مصدر با معناى اسم مفعول ، از ريشه «ك ت ب» است . لغتشناسان قديم ، اين مادّه را به ضميمه كردن و جمعِ (به هم آوردن/ گردآوردن) دو يا چند چيز ، نوشتن ، واجب كردن ، دوختن ۱ و نظاير اينها معنا كردهاند ؛ اما برخى لغتشناسان معاصر ، معناى اصلى اين كلمه را تقرير و تثبيت خارجى چيزى مىدانند كه قصد شده ، ولى صورت خارجى پيدا نكرده است . تقرير و تثبيت ، گاه با جمع كردنْ صورت مىپذيرد و گاه با نوشتن ، واجب كردن و نظاير اينها . بدين ترتيب ، معانى ياد شده ، همگى از مصاديق يك معنايند ۲ و كتاب را از آن رو بدين نام ناميدهاند كه معانى ، كلمات و مقاصد غير مكتوب را در خود ثبت و ضبط و جمع مىكند .
برخى قرآنپژوهان در وجه تسميه قرآن به «كتاب» گفتهاند : قرآن كريم به گونهاى خاص و رسا ، جامع انواع آيات ، احكام ، قصص ، اخبار و علوم است و اين با معناى لغوى «كتاب»(جمع) متناسب است و اين كلمه با كلمه «قرآن» كه در آن نيز معناى «جمع» موجود است ، تلاقى معنايى دارد ؛ اما كلمه قرآن به جامعيت وحى محمدى صلى اللَّه عليه وآله نسبت به كتب انبياى پيشين يا علوم اشاره دارد و كلمه «كتاب» به جامعيت كتاب الهى نسبت به آيات ، احكام ، قصص ، اخبار و علوم . ۳
«كتاب» به صورتهاى مختلف مانند معرّف به الف و لام تعريف ، ۴ نكره ، ۵و جمع ۶ بيش از ۲۵۰ بار در قرآن و بيش از اين در روايات اسلامى آمده است و پس از واژه «قرآن» بيشترين كاربرد را براى اشاره به قرآن دارد .
بسيارى از مفسران ، «كتاب» را در شمار اسامى اصلى قرآن كريم آوردهاند ؛ ۷ ليكن هر جا در قرآن يا حديث از اين كلمه براى اشاره به قرآن استفاده شده ، قرينه مقالى يا مقامى در ميان بوده است . از اين روست كه در شمارى از آيات ، مراد از «كتاب» ، قرآن نيست ؛ بلكه كتابهاى آسمانى ديگر يا معانى ديگرى مراد است ۸ . ۹
1.العين : ج۵ ص۳۴۱؛ مفردات الفاظ القرآن : ج۱ ص۴۲۳؛ لسان العرب : ج۱ ص۶۹۸؛ مجمع البحرين : ج۲ ص۱۵۲ ماده «كتب».
2.ر.ك : التحقيق فى كلمات القرآن الكريم : ج۱۰ ص۲۱ ماده «كتب».
3.«اسامى و عناوين قرآن كريم» ، سيد محمد باقر حجتى ، ميراث جاودان : سال ۳ ، شماره ۳ و ۴ ، ص۲۴.
4.ر.ك : بقره : آيه ۲ .
5.ر.ك : نساء : آيه ۱۵۳.
6.ر . ك : سبأ : آيه ۴۴؛ بيّنه : آيه ۳.
7.تفسير الطبرى : ج۱ ص۶۴؛ التبيان فى تفسير القرآن : ج۱ ص۱۷؛ تفسير الفخر الرازى : ج۲ ص۱۴.
8.براى نمونه ر. ك : مريم : آيه ۳۰ .
9.ر.ك: معالم المدرستين : ج ۲ ص ۱۳ - ۱۴ .