29
گزیده شناخت‌نامه قرآن بر پایه قرآن و حدیث

۳. كتاب

كتاب ، مصدر با معناى اسم مفعول ، از ريشه «ك ت ب» است . لغت‏شناسان قديم ، اين مادّه را به ضميمه كردن و جمعِ (به هم آوردن/ گردآوردن) دو يا چند چيز ، نوشتن ، واجب كردن ، دوختن ۱ و نظاير اينها معنا كرده‏اند ؛ اما برخى لغت‏شناسان معاصر ، معناى اصلى اين كلمه را تقرير و تثبيت خارجى چيزى مى‏دانند كه قصد شده ، ولى صورت خارجى پيدا نكرده است . تقرير و تثبيت ، گاه با جمع كردنْ صورت مى‏پذيرد و گاه با نوشتن ، واجب كردن و نظاير اينها . بدين ترتيب ، معانى ياد شده ، همگى از مصاديق يك معنايند ۲ و كتاب را از آن رو بدين نام ناميده‏اند كه معانى ، كلمات و مقاصد غير مكتوب را در خود ثبت و ضبط و جمع مى‏كند .
برخى قرآن‏پژوهان در وجه تسميه قرآن به «كتاب» گفته‏اند : قرآن كريم به گونه‏اى خاص و رسا ، جامع انواع آيات ، احكام ، قصص ، اخبار و علوم است و اين با معناى لغوى «كتاب»(جمع) متناسب است و اين كلمه با كلمه «قرآن» كه در آن نيز معناى «جمع» موجود است ، تلاقى معنايى دارد ؛ اما كلمه قرآن به جامعيت وحى محمدى صلى اللَّه عليه وآله نسبت به كتب انبياى پيشين يا علوم اشاره دارد و كلمه «كتاب» به جامعيت كتاب الهى نسبت به آيات ، احكام ، قصص ، اخبار و علوم . ۳
«كتاب» به صورت‏هاى مختلف مانند معرّف به الف و لام تعريف ، ۴ نكره ، ۵و جمع ۶ بيش از ۲۵۰ بار در قرآن و بيش از اين در روايات اسلامى آمده است و پس از واژه «قرآن» بيشترين كاربرد را براى اشاره به قرآن دارد .
بسيارى از مفسران ، «كتاب» را در شمار اسامى اصلى قرآن كريم آورده‏اند ؛ ۷ ليكن هر جا در قرآن يا حديث از اين كلمه براى اشاره به قرآن استفاده شده ، قرينه مقالى يا مقامى در ميان بوده است . از اين روست كه در شمارى از آيات ، مراد از «كتاب» ، قرآن نيست ؛ بلكه كتاب‏هاى آسمانى ديگر يا معانى ديگرى مراد است ۸ . ۹

1.العين : ج‏۵ ص‏۳۴۱؛ مفردات الفاظ القرآن : ج‏۱ ص‏۴۲۳؛ لسان العرب : ج‏۱ ص‏۶۹۸؛ مجمع البحرين : ج‏۲ ص‏۱۵۲ ماده «كتب».

2.ر.ك : التحقيق فى كلمات القرآن الكريم : ج‏۱۰ ص‏۲۱ ماده «كتب».

3.«اسامى و عناوين قرآن كريم» ، سيد محمد باقر حجتى ، ميراث جاودان : سال ۳ ، شماره ۳ و ۴ ، ص‏۲۴.

4.ر.ك : بقره : آيه ۲ .

5.ر.ك : نساء : آيه ۱۵۳.

6.ر . ك : سبأ : آيه ۴۴؛ بيّنه : آيه ۳.

7.تفسير الطبرى : ج‏۱ ص‏۶۴؛ التبيان فى تفسير القرآن : ج‏۱ ص‏۱۷؛ تفسير الفخر الرازى : ج‏۲ ص‏۱۴.

8.براى نمونه ر. ك : مريم : آيه ۳۰ .

9.ر.ك: معالم المدرستين : ج ۲ ص ۱۳ - ۱۴ .


گزیده شناخت‌نامه قرآن بر پایه قرآن و حدیث
28

۲. فُرقان

فُرقان ، مصدر با معناى اسم فاعل ، از ريشه «ف ر ق» است . اين مادّه به معناى جدايى انداختن ميان دو چيز است . ۱ قرآن را از آن‏رو «فرقان» گويند كه ميان حق و باطل و درستى و نادرستى جدايى مى‏افكند . ۲ كلمه «فرقان» براى اشاره به اين ويژگى قرآن ، از «فرق» بليغ‏تر است ؛ زيرا براى جدايى انداختن ميان حق و باطل به كار مى‏رود . ۳
ليكن در دو حديثى كه در متن آمد ، دو وجه ديگر در تبيين اين نام ذكر شده است :
وجه اوّل : قرآن از آن رو «فرقان» ناميده شده كه آيات و سوره‏هاى آن ، متفرّق (جدا از هم) نازل شده‏اند ، بر خلاف ديگر كتب آسمانى كه يكباره و دفعى نازل گشته‏اند . ۴
وجه دوم : مقصود از قرآن ، همه كتاب خدا (اعم از محكم و متشابه) و مقصود از فرقان ، آيات محكم اند كه عمل كردن به آنها واجب است . ۵
شايان ذكر است كه منافاتى ميان سه وجه ياد شده ، وجود ندارد . بنابر اين ، همه اين وجوه مى‏توانند در اين نام‏گذارى مورد توجّه باشند .
قرآن كريم در هفت آيه از «فرقان» ياد كرده است ۶ كه تنها در دو آيه ، مراد ، قرآن كريم است . ۷ در بسيارى از روايات نام «فرقان» براى قرآن به كار رفته است ، بويژه هر گاه از قرآن در كنار ديگر كتب آسمانى ياد شده است . ۸

1.مفردات ألفاظ القرآن : ج‏۲ ص‏۳۷۸؛ لسان العرب : ج‏۱۰ ص‏۲۹۹ - ۳۰۰؛ العين : ج‏۵ ص‏۱۴۹ ماده «فرق».

2.تفسير الفخر الرازى : ج‏۲ ص‏۳۷۸؛ روض الجنان : ج‏۱ ص‏۱۰؛ تفسير البيضاوى : ج‏۴ ص‏۲۰۵.

3.مفردات الفاظ القرآن : ج‏۲ ص‏۳۷۸ ماده «فرق».

4.ر . ك : ص ۱۴ ح ۲ .

5.ر .ك : ص ۱۴ ح ۳ .

6.بقره : آيه ۵۳ و ۱۸۵؛ آل عمران : آيه ۴؛ انفال : آيه ۴۱ و ۲۹؛ انبيا : آيه ۴۸؛ فرقان : آيه ۱.

7.آل عمران : آيه ۴؛ فرقان : آيه ۱.

8.ر.ك : الخصال : ص‏۴۵۷؛ علل الشرائع : ج‏۱ ص‏۱۶۱؛ كتاب من لايحضره الفقيه : ج‏۴ ص‏۱۷۷؛ مسند ابن حنبل : ج‏۲ ص‏۳۵۷ و ۴۱۳؛ سنن الترمذى : ج‏۴ ص‏۲۳۱.

  • نام منبع :
    گزیده شناخت‌نامه قرآن بر پایه قرآن و حدیث
    سایر پدیدآورندگان :
    محمّد محمّدی ری‌شهری، با همکاری: جمعی از پژوهشگران
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1392
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 24204
صفحه از 597
پرینت  ارسال به