۲ - ۴ . نظام هاى ارزشى‏

نظام‏هاى ارزشى وآموزه‏هاى رفتارى قرآن نيز به نوبه خود جلوه‏اى ديگر ازمعارف متعالى و اعجازآميز قرآن اند كه مورد توجه برخى از دانشيان تفسير ، به ويژه در قرن اخير ، قرار گرفته‏اند . ^۱
تاريخ و حيات انسان بر روى زمين ، شاهد مكتب‏ها و انديشه‏هاى بسيارى بوده است كه هر يك در نظريه‏پردازى و تأملات ذهنىِ محض ، دستى توانا داشته ، ليكن فاقد دستور عملى و نظام‏هاى ارزشى هماهنگ ، راقى و تعالى‏بخش براى پاسخگويى به خواست‏ها و نيازهاى زندگى معقول و نشاطآور بوده‏اند . انسان به حسب طبيعت و به اقتضاى محدوديت‏هاى ذاتى و عدم احاطه به اسرار و تفاصيل حيات ، نمى‏تواند برنامه‏اى جامع و همه‏جانبه براى زندگى خود سامان دهد . افزون بر آن كه نقص‏ها و گرايش‏هاى ذاتى فردى ، خانوادگى ، قومى و . . . نيز به نوبه خود مانعى جدّى در تدوين يك نظام عادلانه براى روابط زندگى انسان اند . امّا قرآن ، كتاب هدايت و دستورالعمل راهبردى انسان براى تنظيم انواع روابط وى با خود ، با خداوند هستى ، و سرانجام با هم نوعان و آحاد جامعه است . هنر قرآن آن است كه تمام روابط حيات انسان را با نگرشى فراگير و هماهنگ مورد توجه قرار مى‏دهد .
نظام‏هاى گوناگون اخلاقى و حقوقى مربوط به حيات فردى ، اجتماعى ، اقتصادى ، سياسى و جز آن ، در قرآن كه همه ساحت‏هاى حيات معقول انسان را زير پوشش خود گرفته ، موضوع هزاران مدخل و صدها كتاب در آن زمينه‏هاست .
قوانين تشريعى قرآن ، افزون بر جامعيت ، مصالح واقعى مخاطبان اعم از زن و مرد و كودك و پير و جوان را با نگرشى متعادل و واقع‏بينانه تبيين كرده است . افزون بر تمام اينها نكته‏اى كه نمى‏توان به سادگى از كنار آن گذشت اين است كه در نظام قانون‏گذارى قرآنى ، همواره نگرش الهى و توجه به حضور خدا در ساحت زندگى فردى و اجتماعى انسان و مسئوليت مداوم انسان در پيشگاه قدسى خدا ، مورد اهتمام اساسى است ؛ نكته‏اى كه در قوانين وضعى بشرى مورد غفلت واقع شده است .
عناوين متنوّع طهارت ، صلات ، زكات ، خمس ، صوم ، حج ، اعتكاف ، جهاد و صلح ، امر به معروف و نهى از منكر ، ميراث ، قضا ، شهادات ، حدود و تعزيرات ، قصاص ، شفعه ، غصب ، احياى موات ، اطعمه و اشربه ، تجارات ، رهن ، حجر ، ضمان ، مشاركت ، مضاربه ، مزارعه ، مساقات ، وديعه ، عاريه ، اجاره ، وكالت ، وقف ، سُكنا ، هبه ، مسابقه ، وصيت ، نكاح ، طلاق ، لعان ، عتق ، سوگند و نذر و . . . كه عناوين رايج حقوق اسلامى اند ، گواه صادقى هستند بر آن شكوه شگفت و نگرش همه‏جانبه به زندگى انسان كه از دوران جنين - و بلكه پيش از آن در گزينش همسر و شيوه زناشويى - تا حيات پس از مرگ و جهان پايدار را شامل است . همان‏طور كه نگاهى به عناوين اخلاقى در كتب اخلاق اسلامى برگرفته از كتاب و سنّت نيز بيانگر همين واقعيت است .