تمثيل‏

تمثيل ، خود از انواع تشبيه است و داراى آثارى ويژه است .
(وَ لِلَّهِ الْمَثَلُ الْأَعْلَى‏ . ^۱
براى خداوند نمونه والايى است).
زَمَخشَرى ، مؤلّف الكشّاف ، هنگام شرح آيات ۱۷ - ۲۰ از سوره بقره :
(مَثَلُهُمْ كَمَثَلِ الَّذِى اسْتَوْقَدَ نَارًا فَلَمَّآ أَضَآءَتْ .
مَثَل آنان ، همانند كسى است كه آتشى افروخت و وقتى آتش شعله‏ور شد ... ).
مى‏گويد : خداوند براى آن كه صفات منافقان را آشكار سازد ، مَثَل مى‏آورد ؛ چرا كه مَثَل ، در روشن كردن معانى و پرده‏برداى از حقايق ، بسيار مؤثر است ؛ به گونه‏اى كه موضوعات تخيل‏آميز ، به صورتى محقّق و عينى مشاهده مى‏شوند . ^۲
علامه طباطيايى در تعريف «مَثَل» مى‏گويد : مَثَل وسيله‏اى است كه براى وصف مراد به كار مى‏رود و مقصود اصلى را با تمثيل و تشبيه به ذهن شنونده نزديك مى‏سازد . ^۳
از نظر علامه طباطبايى ، كاربرد مَثَل در قرآن از اين روست كه آسان‏ترين راه براى تبيين حقايق و دقايق است كه عالِم و عامى هر دو ، و هر يك در سطح و مرتبه خاصّ خود از آن بهره‏مند مى‏شوند ؛ ^۴ همچنين به نظر وى زبان تمثيلى ، معانى ناشناختنى را با آنچه شناختنى و معهود ذهن عموم است ، بيان مى‏كند . از آن جا كه هدايت قرآن فراگير است نه ويژه گروهى خاص ، و در آن سطح فكرى عموم مردم رعايت مى‏شود و از سويى فهم همگانى بشر ، از لايه محسوسات طبيعى فراتر نمى‏رود ، پس براى اين كه معانى غير مادى به همگان تفهيم شود ، به كار گيرى امثال ضرورت مى‏يابند . ^۵
مؤلف محترم الميزان با ژرف‏نگرى خود در شرح آيه (وَ تِلْكَ الْأَمْثَلُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ وَ مَا يَعْقِلُهَآ إِلَّا الْعَلِمُونَ ؛ ^۶ ما اين نمونه‏ها را براى مردم بيان مى‏كنيم ، و جز عالمان نمى‏انديشند)مى‏نويسد : درست است كه مثل‏هاى قرآن ، عام و براى عموم مردم است ؛ اما به حسب مفادّ آيه نامبرده ، اشراف بر حقيقت معانى و لبّ مقاصد آنها ، ويژه اهل دانش و فرزانگانى است كه با تعقل و تأمل در اين مثل‏ها از رهگذر جمود ظواهر ، به حقيقت امور و مغز معانى ره مى‏يابند . ^۷