۱ - ۵ . تصويرپردازى‏

پيش‏تر اشارت رفت كه زيبايى آهنگ قرآن ، پيوندى تنگاتنگ با معانى دارد . متغيّرهاى فونتيك (هجايى و آوايى) با متغيّرهاى سمانتيك (معنايى) پيوند دارند .
حركت و سكون ، مخارج حروف ، مد و شد و غُن ، فواصل و هم‏بسته‏هاى تجويدى و تفاوت‏هاى هندسى واژگان و فرايندهاى هارمونيك (نظم‏آميز) آيات و نغمه موسيقى آنها ، متناسب با سياق معانى و محتواى سخن دگرگون مى‏شوند ؛ اما اين تمام عظمت قرآن نيست ؛ شكوه بى‏همبر قرآن در آن است كه به تعبير علامه طباطبايى و مطابق نظريه نظم عبد القاهر ، الفاظ بايد جزء به جزء و ذره به ذره مطابق با معانى تنظيم شوند ، و آن دو نيز بايد با امور واقع مطابقت كنند . بنا بر اين ، برترين سخن آن است كه در آن ، خوش‏گوارى لفظ ، استوارى سبك و اسلوب و رسانايى معنا ، با هم گرد آيند و هيچ اختلافى ميان اجزاى سخن نباشد . ^۱ اين همان چيزى است كه در كار شگفت قرآن جلوه مى‏كند . قرآن ، ترجمان حقيقت‏هاى برين و متعالى است نه رساله‏اى خيال‏پردازانه و احساس‏برانگيز ؛ اما اين نصّ واقع‏نما ، در تبيين حقيقت ، آن سان از آرايه‏هاى چشمگير و آذين‏هاى هوش‏بر ، بهره دارد كه بى‏اختيار مخاطبان خويش را به ژرفاهاى معنا سوق مى‏دهد و عينيت معانى را در منظر آنان به تصوير و تجسيم مى‏آورد و حسّ برون و شعور درون آنان را تحريك و تسخير مى‏كند .
طيبى در سده هشتم در ذيل آيه‏
(فَخَرَّ عَلَيْهِمُ السَّقْفُ مِن فَوْقِهِمْ . ^۲
سقف از بالاى سر آنها ، بر آنها فرو ريخت) .
مى‏نويسد : در اين سخن ، با اطناب عبارت «من فوقهم» - كه با وجود واژه سقف ، به ظاهر غير لازم مى‏نموده است - آن رويداد دهشتناك را به تصوير آورده است ؛ ليصوّر الحالة الفظيعة الهائلة... . ^۳
آيه‏
(فَأَصْبَحَ فِى الْمَدِينَةِ خَآئِفًا يَتَرَقَّبُ ... . ^۴
در شهر ، نگران و چشم‏انتظار شب را به صبح رساند) .
در عين اين كه با توصيفى احساس‏برانگيز ، موقعيت و وضع روحى شخص وصف‏شده را منعكس مى‏كند ، در پرتو مخارج حروف ، گزينش و چينش خاصّ كلمات ، نوا و فراز و فرود معنا را به لطافت تمام به تصوير مى‏كشد .
از ديدگاه احمد احمد بدوى ، هنرنمايى قرآن در تصويرپردازى ، در اين آيه جلوه‏نمايى مى‏كند :
(إِنَّا نَخَافُ مِن رَّبِّنَا يَوْمًا عَبُوسًا قَمْطَرِيرًا . ^۵
از پروردگارمان ، از روز عبوس سخت نگرانيم).
او مى‏گويد : در اين آيه ، سنگينى روز بازپسين ، از واژه‏واژه آن احساس مى‏شود و اوج آن در حرف «طا» كه مخرجى ثقيل دارد ، لمس مى‏گردد . ^۶
در همين زمينه دكتر صبحى صالح مى‏گويد : ما در پيش روى قرآن با واقعيتى فراتر از سطح واژگان و قواعد ادبى آنها مواجهيم . طيف تعبير در قرآن و الهامات واژگان و تصويرهاى رنگى داستان‏ها و تابلوها و چشم‏اندازهايش ، واقعيت‏هاى جاندار خارجى را با همه رخدادهايشان به تمامى برمى‏تابند ، تو گويى قهرمانان اين حوادث هنوز از ميدان حيات به در نرفته‏اند و در حال زندگى اند . ^۷
قرآن براى تصوير و تجسيم معانى متعالى و فراطبيعى خويش و جاى‏دهى آنها در فهم مردم ، از نمونه‏هاى عينى ، فراوان تمثيل و تشبيه آورده و از عنصر مجاز ، كنايه و استعاره به وفور استفاده برده است كه از سويى زيبايى پر شكوهى را پديدار مى‏سازد و از سوى ديگر ، معبر مناسبى براى تفهيم حقايق متعالى است .