۱ - ۱. آرايه‏هاى سيماى قرآن‏

هر ساختمان استوار ، رخنه‏ناپذير و زيبا ، رهاورد مواد و مصالحى سخت و محكم و طراحى هوشمندانه مهندسى چيره‏دست است كه آنها را در مناسب‏ترين صورت ، تركيب كرده است . ساختمان سخن نيز چنين است . اگر حروف و واژگان - كه تشكيل‏دهنده هسته كلام اند - ، برخوردار از صلابت و استوارى باشند و به هنگام تشكيل كلمه‏ها و تركيب جمله‏ها ، هوشمندانه ، متناسب و هماهنگ ، گزينش و تركيب يابند ، كلامى فصيح (روان و خوش طبع) و بليغ (گويا و رسا) و بديع (شيوا) را پديد مى‏آورند .
حروف از لحاظ مخارج ، صدا و تلفظ ، خصوصيات گوناگونى دارند و بر همين اساس ، به دسته‏هايى گوناگون تقسيم مى‏شوند . ^۱ ريزه‏كارى‏هاى خواصّ حروف در كتب تجويد و قرائت - كه از منابع تحقيقات آواشناختى مسلمانان اند - و نيز آثار ادبى دانشمندان مسلمان ، چون : سيبويه (م ۱۷۷ق) ، ابن دُرَيد (م ۳۲۱ ق) ، رُمّانى (م ۳۷۴ ق) ، باقلانى (م ۴۰۳ ق) ، خَفاجى (م ۱۰۶۹ق) ، بيضاوى (م ۶۸۵ ق) ، ابن جَزَرى (م ۸۳۳ ق) و . . . آمده‏اند .
از نگاه زبان‏شناسانه ، طنين برخى واژگان و جملات قرآن ، چون آواى آبشاران و نسيم بهاران ، دل‏ربا و آرام‏بخش است . نرمش واج‏ها و هجاها ، هم‏آغوشى حروف و خوش‏تركيبى و انسجام آنها ، سلاست و روانى رودبارين و پرخروش آنها ، نواهاى گوش‏نواز و پرشكوهى را نمودار مى‏سازد و غوغايى عظيم را در قوّه شنيدارى مخاطب بر پا مى‏كند كه بى‏بديل است .
از آن جا كه ويژگى‏هاى حروف ، تأثير خاصى در آوا و طنين سخن دارد و موجب خوش‏نوايى يا نفرت‏انگيزى مى‏شود ، بايد در تركيب حروف نهايت دقت صورت گيرد و خصوصيت‏هاى هر يك ملحوظ شود تا اداى واژگان ، روان و خوشخوان و از تنافر و سنگينى به دور باشد .
قرآن كه تجلى دانش خداى رازآگاه و محيط بر همه اسرار است - (وَمَا كَانَ رَبُّكَ نَسِيًّا ؛ ^۲ پروردگارت هرگز فراموش كار نبوده است) - اين ويژگى‏ها و ظرافت‏ها را به تمام ، رعايت كرده است و در هر زاويه‏اى از كلمات و تركيبات خود ، حرف و لفظ مناسب را نهاده است .
در پاسخ به پرسش مثبت ، دو كلمه «نَعَمْ» و «بَلى» به كار مى‏رود ؛ ولى هر يك جايگاهى ويژه دارد . «بَلى» در جايى به كار مى‏رود كه سؤال با همزه استفهام و با مضمونى نفى‏آميز همراه باشد كه نتيجه اثبات در پى دارد :
(أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قَالُواْ بَلَى‏ . ^۳
آيا من پروردگار شما نيستم ؟ گفتند : چرا [هستى‏] ) .
امّا «نعم» در مورد سؤال با هل استفهامى كاربرد دارد :
(... فَهَلْ وَجَدتُّم مَّا وَعَدَ رَبُّكُمْ حَقًّا قَالُواْ نَعَمْ . ^۴
آيا وعده پروردگارتان را حق يافتيد ؟ گفتند : آرى ).
در قرآن ، طولانى‏ترين واژگان و جمله‏هاى آن با حروف متوالى چون : (فَسَيَكْفِيكَهُمُ اللَّهُ) ، ^۵(لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِى الْأَرْضِ) ، ^۶(عَلَى‏ أُمَمٍ مِّمَّن مَّعَكَ) ، ^۷ با يكديگر سازوارگى و هم آوازى دارند ، از هم نمى‏گريزند و تنافر نشان نمى‏دهند . آرايش اين بوستان ، و چينش حروف و آذين‏بندى كلمات و به صف شدن جملات ، آن چنان ملايم ، خوش طبع و گوارايند كه شكوهى از فونتيك زيبا در آيه‏آيه‏اش موج مى‏زند . زمخشرى ذيل آيه‏
(وَ لَقَدْ مَكَّنَّهُمْ فِيمَآ إِن مَّكَّنَّكُمْ فِيهِ . ^۸
به راستى به آنان در چيزهايى امكانات داده بوديم كه به شما در آنها امكاناتى نداده‏ايم) .
مى‏گويد : «إن» نافيه ، به معناى «ما» و به جاى آن گزينش شده است و اين گزينش ، شكوهى از زيبايى را نشان مى‏دهد . ^۹ به احتمال ، ملاحظه همين ريزبينى‏ها و ظرافت‏هاست كه برخى از پژوهشيان معاصر ، نظم رياضى و اعجاز عددى حروف و كلمات قرآن را از وجوه اعجاز قرآن شمرده اند ، ^۱۰ هرچند اين نگرش با دشوارى‏هايى ^۱۱ رو به روست .