مفهوم معجزه

معجزه ، از مصدر «اعجاز» ، مشتق از ريشه ثلاثى مجرّد «عجز» ، به معناى : درماندگى ، ناتوانى و نيز پايان هر چيز است . ^۱ اعجاز ، به معناى : ناتوان ساختن يا ناتوان يافتن ديگرى است . ^۲ با توجّه به كتب لغت و كاربرد اين كلمه مى‏توان گفت : مفهوم اصلى در مادّه اين واژه چيزى مقابل قدرت است . هر دو واژه «معجز» و «معجزه» ، اسم فاعل مفرد به معناى ناتوان كننده اند و جمع آنها «معجزات» است :
(وَاعْلَمُواْ أَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِى اللَّهِ . ^۳
بدانيد كه شما ناتوان كننده خداوند نيستيد) .
معجزه در اصطلاح علم كلام ، كار خارق‏العاده و همراه با تحدّى و سالم از معارضه است كه خداوند آن را به دست پيامبرش پديد مى‏آورد تا نشان راستى رسالت وى باشد . ^۴

قرآن، آيتِ الهى

قرآن خود را آيت روشن و معجزه بيّن پيامبر خاتم مى‏شمارد :
(وَقَالُواْ لَوْلَآ أُنزِلَ عَلَيْهِ ءَايَتٌ مِّن رَّبِّهِ قُلْ إِنَّمَا الْأَيَتُ عِندَ اللَّهِ وَ إِنَّمَآ أَنَا نَذِيرٌ مُّبِينٌ * أَوَ لَمْ يَكْفِهِمْ أَنَّآ أَنزَلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَبَ يُتْلَى‏ عَلَيْهِمْ إِنَّ فِى ذَ لِكَ لَرَحْمَةً وَ ذِكْرَى‏ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ . ^۵
گفتند : چرا بر او نشانه‏هايى از سوى پروردگارش نازل نشده است ؟ بگو : نشانه‏ها در پيشگاه خداوند است ، و من قطعاً بيم دهنده آشكارم . آيا براى آنان كافى نبود كه ما بر تو كتاب را فرستاديم كه بر آنها تلاوت مى‏شود . همانا در اين ، رحمت و پندى است براى گروهى كه ايمان مى‏آورند) .
اين آيه ، به صراحت دلالت دارد كه قرآن مجيد از جهت معجزه بودن ، كافى و بلكه در حدّ اعلا درجه اعجاز است ؛ زيرا خداوند ، آن را بى‏نياز كننده از تمام معجزات شمرده است و «كفايت» در آيه پيش‏گفته ، به معناى رسيدن به مرتبه‏اى است كه ديگر نيازى به غير آن باقى نماند . ^۶
قرآن به اين اندازه اكتفا نكرده ، از مخالفان خويش و بلكه همه مردم جهان در طول تاريخ مى‏خواهد كه اگر در الهى بودن آن ترديد دارند ، تمام نيروى فكرى ، معنوى و مادّى خود را بر روى هم گذارند و با يكديگر همكارى كنند تا مانند آن را بسازند! اين حقيقت ، همان چيزى است كه متكلّمان مسلمان از آن به «تحدّى ^۷ (دعوت به گفت‏وگو ، مبارزه و معارضه)» ياد مى‏كنند : ^۸(أَمْ يَقُولُونَ تَقَوَّلَهُ بَل لَّا يُؤْمِنُونَ * فَلْيَأْتُواْ بِحَدِيثٍ مِّثْلِهِ إِن كَانُواْ صَدِقِينَ . ^۹
يا مى‏گويند قرآن را به خدا افترا بسته؛ بلكه آنان ايمان ندارند. اگر راست مى‏گويند، سخنى همانند آن بياوريد).
و نيز آيات :
(أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ فَأْتُواْ بِعَشْرِ سُوَرٍ مِّثْلِهِ مُفْتَرَيَتٍ وَ ادْعُواْ مَنِ اسْتَطَعْتُم مِّن دُونِ اللَّهِ إِن كُنتُمْ صَدِقِينَ * فَإِلَّمْ يَسْتَجِيبُواْ لَكُمْ فَاعْلَمُواْ أَنَّمَآ أُنزِلَ بِعِلْمِ اللَّهِ . ^۱۰
يا مى‏گويند: دين (قرآن) را به دروغ ساخته است. بگو: اگر راست مى‏گوييد، ده سوره برساخته مانند آن بياوريد و غير از خدا هر كه را مى‏توانيد، فرا بخوانيد. پس اگر شما را اجابت نكردند، بدانيد كه آنچه نازل شده است، به علم خداست).
(قُلْ فَأْتُواْ بِكِتَبٍ مِّنْ عِندِ اللَّهِ هُوَ أَهْدَى‏ مِنْهُمَآ أَتَّبِعْهُ إِن كُنتُمْ صَدِقِينَ . ^۱۱
بگو: پس اگر راست مى‏گوييد، كتابى از جانب خدا بياوريد كه از اين دو هدايت‏كننده‏تر باشد تا پيروى‏اش كنم).
در نقلى از امام رضا عليه السلام آمده است كه خداوند - تبارك تعالى - قرآن را با همين حروفى فرو فرستاد كه همه عرب با آن سر و كار داشتند . سپس فرمود :
(قُل لَّئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنسُ وَ الْجِنُّ عَلَى‏ أَن يَأْتُواْ بِمِثْلِ هَذَا الْقُرْءَانِ لَا يَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ كَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِيرًا . ^۱۲
بگو : اگر آدميان و پريان گرد آيند تا همانند اين قرآن را بياورند ، نتوانند مثل آن را بياورند هر چند پشتيبان هم باشند).
از آيات تحدّى نيز روشن مى‏شود كه قرآن ، معجزه‏اى فكرى - فرهنگى است كه به حضور شخص پيامبر وابسته نيست ؛ بلكه وجودِ هميشه پا بر جاى اين كتاب در ميان بشر ، معرّف حقانيت آن است .