نقد دليل

با توجه به شواهد مختلف تاريخى و روايى كه در منابع فريقين آمده‏اند ، در باره وجود مصحف امير المؤمنين عليه السلام نمى‏توان ترديدى روا داشت . ^۱ به عنوان نمونه ، ابن نديم ، ورّاق سده چهارم ، نقل مى‏كند كه على عليه السلام هنگام وفات پيامبر صلى اللَّه عليه وآله با ديدن شومى مردم ، سوگند ياد كرد كه هرگز ردايش را بر دوش نخواهد انداخت (از خانه خارج نخواهد شد) ، مگر آن كه قرآن را گردآورى كند . آن گاه در خانه نشست و قرآن را گرد آورد . ^۲
محمد بن سيرين به نقل از عكرمه مى‏گويد : در آغاز خلافت ابوبكر ، على بن ابى‏طالب عليه السلام در خانه نشست و قرآن را گرد آورد . ^۳ از اين جهت ادعاى برخى از صاحب نظران معاصر كه وجود اين مصحف را امرى موهوم مى‏دانند ، مردود است و بنا بر مدارك فريقين ، وجود اين مصحف قطعى است ؛ ^۴ اما بايد توجه داشت كه اثبات راهيافت تحريف از نوع كاستى ، به استناد وجود مصحف امير المؤمنين عليه السلام منوط به آن است كه اين مصحف در اختيار ما باشد و ما از رهگذر مقايسه به اين نتيجه رهنمون شويم و يا از راه‏هاى ديگر ، علم به وجود تفاوت ميان آن مصحف و قرآن موجود براى ما پديدار گردد .
وانگهى صاحب‏نظرانى كه در باره اين مصحف اظهار نظر كرده‏اند بر اين نكته پاى فشرده‏اند كه تفاوت مصحف امير المؤمنين عليه السلام با مصاحف كنونى عمدتاً از دو جهت است :
نخست : در مصحف امام ، افزون بر متن آيات ، تفسير ، تأويل ، اسباب نزول آيات و هر آنچه ناظر به تفسير و تبيين قرآن است ، منعكس شده‏اند . ^۵
دوم : در آن مصحف ، سور قرآن بر اساس نزول تنظيم شده‏اند . بنا بر اين ، ساختار و چيدمان سوره‏ها در مصحف امام ، با چيدمان آنها در مصاحف كنونى متفاوت است . ^۶
به عنوان نمونه ، ابن‏جزّى كلبى مى‏گويد : قرآن در دوران پيامبر صلى اللَّه عليه وآله در صحيفه‏ها و در سينه مردم ثبت شده بود ؛ اما پس از رحلت پيامبر ، على بن ابى‏طالب عليه السلام آن را بر اساس ترتيب نزول گرد آورد و اگر اين مصحف يافت شود در آن دانش فراوان است . ^۷
اين عبارت تصريح دارد كه قرآن در دوران پيامبر در دو مرحله ثبت و ضبط شده بود : ۱ . در سينه‏ها و حافظه‏ها ؛ ۲ . با كتابت قرآن . ابن جزّى تصريح مى‏كند كه آنچه در مصحف امير المؤمنين عليه السلام راه يافته ، ترتيب نزول آيات بوده است . شايد مقصود سخن او كه گفت : «اگر اين مصحف يافت شود ، در آن دانش فراوان است» ، اشاره به اطلاعاتى است كه آن مصحف از رهگذر چيدمان آيات و سور و نيز شرح و تبيين امام على عليه السلام مى‏تواند در اختيار ما بگذارد .
به هر روى ، وجود مصحف امير المؤمنين عليه السلام به هيچ وجه به معناى راهيافت تحريف در قرآن كنونى نيست ؛ زيرا مصحف امام به دو انگيزه فراهم آمد :
۱ . مهم‏ترين هدف امام كه در حقيقت بيانگر اساسى‏ترين ويژگى اين مصحف است ، گردآورى همه روايات و سخنان پيامبر صلى اللَّه عليه وآله در زمينه تفسير ، تأويل ، سبب و شأن نزول آيات بوده است . امير مؤمنان مى‏خواست قرآنى كه در دست مسلمانان قرار مى‏گيرد در برگيرنده تفسير و تبيينى باشد كه از سوى دريافت‏كننده آن يعنى پيامبر بيان شده است ؛ زيرا خود امام عليه السلام اعلام كرد كه پيامبر صلى اللَّه عليه وآله ، تفسير و تأويل و همه آموزه‏هاى مرتبط با قرآن ، اعم از ناسخ و منسوخ ، محكم و متشابه ، عام و خاص و . . . را به او آموخت .
۲ . قرآن در دوران پيامبر صلى اللَّه عليه وآله به صورت صحف يعنى كتابچه‏هاى پراكنده و نيز در سينه‏ها حفظ و ثبت شده بود و آنچه بدان نياز داشت ، گردآورى به صورت يكپارچه و در يك مصحف بود ؛ كارى كه امام عليه السلام در مصحف خود انجام داد . ^۸
با اين توضيح ، مى‏توان مصحف امير المؤمنين را «قرآن مفسَّر» ناميد . بنا بر اين ، تدوين چنين مصحفى به معناى پذيرش تحريف در قرآن كنونى نيست .