اول. اهتمام سخت مسلمانان به حفظ و نگارش كامل قرآن‏

از شواهد متقن تاريخى بر مى‏آيد كه عرب معاصر ظهور اسلام ، از حافظه توانمندى برخوردار بوده و توانايى آن را داشته است كه قصيده‏هاى بلند و ديوان شعر شاعران خود را به سينه بسپارد . پس از بعثت پيامبر اكرم ، علاقه عرب به شعر و سخن فصيح ، بليغ و زيبا و نيز تشويق و دستور پيامبر صلى اللَّه عليه وآله موجب شد تا به حفظ قرآن - كه هم به لحاظ محتوا و هم قالبِ ظاهر ، آنان را به شدّت ، مجذوب كرده بود - با شور و عشق ، همّت بگمارند . بدين سان مسلمانان در آغاز ، به فرمان پيامبر براى صيانت قرآن ، از حافظه خويش كمك گرفتند . اما پيامبر بدين كار بسنده نكرد و افرادى را نيز كه نوشتن مى‏دانستند و «كاتبان وحى» خوانده مى‏شوند ، مأمور نگارش قرآن كرد . بدين رو ، اهتمام فوق‏العاده پيامبر اكرم و مسلمانان به كتابت ، حفظ و قرائت قرآن را مى‏توان از روشن‏ترين نشانه‏هاى سلامت قرآن از تحريف دانست . ^۱ پيامبر اكرم صلى اللَّه عليه وآله پس از دريافت وحى ، بدون فوت وقت ، كاتبان را فرا مى‏خواند و آيات نازل شده ، به دست آنان نگاشته مى‏شدند . از اين رو ، مى‏توان به يقين مدّعى شد كه قرآن كريم در پايان عصر پيامبر ، مجموعه‏اى مدوّن و مكتوب (به همين شكل فعلى) بوده است ، نه پراكنده و شفاهى . ^۲
پس از رواج كتابت ، كار حفظ قرآن نيز همچنان ادامه يافت و آن حضرت افزون بر تشويق مسلمانان به كتابت قرآن ، آنان را به حفظ نيز ترغيب مى‏كرد و خود به تفسير و تبيين آيات مى‏پرداخت . صاحب‏نظرانى كه در زمينه تاريخ قرآن به تحقيق پرداخته‏اند ، اذعان دارند كه حفظ قرآن در ميان مسلمانان رواج بسيارى داشته است . جاذبه درونى قرآن و تشويق پيامبر اكرم صلى اللَّه عليه وآله به امر حفظ ، از مهم‏ترين عوامل اهتمام مسلمانان به حفظ شمرده شده‏اند . ^۳ از جمله شواهد كثرت حافظان قرآن در ميان مسلمانان ، شهادت جمع كثيرى از آنان در جنگ ردّه در دوران خليفه اوّل است . ^۴ برخى شمار آنان را تا هفتصد تن نقل كرده‏اند و حتى علت روى آوردن به تدوين قرآن را كشته شدن چنين شمارى از حافظان قرآن دانسته‏اند . ^۵
خليفه دوم مدّعى بود كه آيه رجم ، در دوران پيامبر صلى اللَّه عليه وآله به عنوان آيه‏اى از قرآن تلاوت مى‏شده و او بر افزودن آن به قرآن اصرار داشت . بر اساس روايتى ، عمر اعلام كرد كه اگر نگران ملامت مردم نبود ، آيه رجم را به قرآن مى‏افزود . ^۶ مكتوب و عمومى بودن قرآن به گونه‏اى كه خليفه‏اى همچون عمر با همه انگيزه و اصرارش ، در مقابل نظارت عمومى ، حتّى از افزودن يك آيه بر قرآن نيز خود را درمانده مى‏بيند ، نشان‏دهنده فضاى فرهنگى فراگير در سرزمين وحى است ؛ فضايى كه اساساً امكان هرگونه كاهش يا افزايش را در باره قرآن ، منتفى مى‏سازد .
همچنين زمانى كه عثمان به كتابت قرآن و هماهنگ كردن مصاحف پرداخت ، شمارى از طرفداران حكومت كوشيدند «واو» اوّل در (وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنفِقُونَهَا فِى سَبِيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُم بِعَذَابٍ أَلِيمٍ ؛ آنان كه طلا و نقره را مى‏اندوزند و آن را در راه خدا انفاق نمى‏نمايند ، به عذابى دردناك بشارتشان ده) را حذف كنند . با اين كار ، آنان مى‏خواستند اين فقره آيه ، وصف اَحبار و رُهبانى باشد كه در فقره پيش ، از آنان ياد شده است (نه جمله‏اى مستأنفه كه در مقام نكوهش انباشتن طلا و نقره ، در باره همه ، اعم از كافر و مسلمان است) و در نتيجه با حذف «واو» ، آيه در خصوص انباشتن ثروت توسط حاكمان اسلامى و وعده عذاب الهى بر ايشان ساكت باشد . اما صحابى بزرگ پيامبر صلى اللَّه عليه وآله ، ابىّ بن كعب به شدت مخالفت كرد و با مخالفت او نتوانستند واو را حذف كنند . ^۷ روشن است كه ابىّ بن كعب ، تنها در سايه عمومى بودن نصوص قرآن و با حمايت افكار عمومى مسلمانان مى‏توانست مانع از اين اقدام خليفه مقتدر شود .