133
گزیده شناخت‌نامه قرآن بر پایه قرآن و حدیث

آيه ، در لغت و اصطلاح

كلمه «آيه» در قرآن ، ۸۶ بار به صورت مفرد و ۲۹۶ بار به شكل جمع آمده است . ۱ در باره ريشه واژه «آيه» ميان لغويان اختلاف است . برخى اصل آن را «أ ى ى» به معناى مكث و انتظار مى‏دانند . ۲ جوهرى و مصطفوى (از واژه‏شناسان خبره) ، اين كلمه را از ريشه «أوى» به معناى توجّه و قصد مى‏دانند . ۳ برخى نيز مى‏گويند : آيه از «اَىْ» به معناى آشكار كردن گرفته شده است . ۴ راغب ، همين ريشه را با تشديد ياء (به شكل «اَىّ») به صورت يك احتمال ذكر مى‏كند و مى‏گويد : درست ، آن است كه آيه از مصدر «تأيّى» به معناى تثبّت و پايدارى گرفته شده باشد . ۵
لغويان براى «آيه» چند معنا گفته‏اند : ۱ . گروه . ۲ . شگفتى . ۳ . نشانه . ۴ . چيزى كه براى رسيدن به هدف و مقصودى به آن توجه كنند و آن را وسيله قرار دهند . ۶
در تعريف اصطلاحى «آيه» گفته شده : قطعه‏اى از قرآن است كه در سوره‏اى واقع شده و شروع و پايان دارد و از چند جمله يا كلمه - گرچه برخى در تقدير باشند - تشكيل شده است . ۷ علامه طباطبايى مى‏گويد : «آيه قطعه‏اى از قرآن است كه جدا از قبل و بعد خود ، قابل تلاوت باشد» . ۸ در تعريفى دقيق‏تر گفته شده : آيه ، پاره‏اى از حروف يا كلمات يا جمله‏هاى قرآن ، واقع در يك سوره ، با فاصله معيّن [از قبل و بعد ]و جدا از قبل و بعد است . ۹

1.المعجم الإحصائى : ج‏۲ ص‏۲۴ - ۳۰ .

2.معجم مقاييس اللغة : ج‏۱ ص‏۱۶۷ مادّه «أيى».

3.صحاح اللغة : ج‏۶ ص‏۲۲۷۵ مادّه «أيى»؛ التحقيق فى كلمات القرآن : ج‏۱ ص‏۱۸۶ مادّه «أيى» (مقاله «آيه» ، سيّد محمّدباقر حجّتى).

4.جمهرة اللغة : ج‏۱ ص‏۲۵۰ مادّه «آيه».

5.مفردات ألفاظ القرآن : ص‏۳۳ مادّه «اَى».

6.ر.ك: البرهان فى علوم القرآن : ج‏۱ ص‏۲۶۶؛ التحقيق : ج‏۱ ص‏۱۸۶ مادّه «آيه».

7.الإتقان فى علوم القرآن : ج‏۱ ص‏۱۸۰.

8.الميزان فى تفسير القرآن : ج‏۱۳ ص‏۲۳۱.

9.دائرة المعارف قرآن كريم : ج‏۱ ص‏۴۰۸ مدخل «آيه» .


گزیده شناخت‌نامه قرآن بر پایه قرآن و حدیث
132

پژوهشى در باره شمار سوره‏ها و آيات قرآن ۱

آنچه در نگاه ابتدايى به قرآن كريم به چشم مى‏خورد ، تقسيم‏بندى ويژه و اجزايى است كه با نوع اجزاى كتاب‏هاى ديگر متفاوت است ، چنان كه خود قرآن نيز به اين تجزيه و تقسيم اشاره دارد :
(وَ قُرْءَانًا فَرَقْنَهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلَى‏ مُكْثٍ وَ نَزَّلْنَهُ تَنزِيلاً . ۲
ما قرآن را بخش‏بخش [بر تو] نازل كرديم تا آن را به آرامى بر مردم بخوانى)
.
قرآن همان گونه كه در اسلوب كلام و محتوا و زيبايى الفاظ و جملات و . . . با ديگر كتاب‏ها تفاوت دارد ، در شكل تقسيم‏بندى نيز به گونه ديگرى است . به گفته جاحظ ، خداوند ، هم نام كلام خود را متمايز از نام‏هايى قرار داده است كه عرب بر سخنان خويش مى‏نهاد و هم اجزاى آن را . عرب ، نام مجموع سخنان خويش را «ديوان» ، اجزاى آن را «قصيده» ، اجزاى قصيده را «بيت» و تناسب پايان ابيات را «قافيه» مى‏ناميد ؛ ولى نام اين مجموعه «قرآن» ، اجزاى آن «سوره» ، و قسمت‏هاى سوره «آيه» است ، چنان كه تناسب پايانى آيات را «فاصله» نام نهاده‏اند . ۳
مجموعه قرآن كريم به اعتبارهاى گوناگون به اجزاى مختلف تقسيم شده است ، مانند : سوره ، آيه ، جزء ، حزب و عُشْر . از اين تقسيمات ، آنچه ريشه قرآنى دارد و در خود اين كتاب شريف به آن اشاره شده ، «سوره» و «آيه» است . از اين رو ، به توضيح اين دو اصطلاح و شمارگان آنها در روايات و منابع تفسيرى و تاريخى مى‏پردازيم .

1.اين پژوهش ، به وسيله فاضل گرامى جناب آقاى عطاء اللَّه ميرزاده ، انجام شده است .

2.اسرا : آيه ۱۰۶ .

3.الإتقان فى علوم القرآن : ج‏۱ ص‏۱۴۱.

  • نام منبع :
    گزیده شناخت‌نامه قرآن بر پایه قرآن و حدیث
    سایر پدیدآورندگان :
    محمّد محمّدی ری‌شهری، با همکاری: جمعی از پژوهشگران
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1392
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 24503
صفحه از 597
پرینت  ارسال به