مسئله چهارم : چگونگى توحيد مصاحف

در خلافت عثمان (سال ۲۵ق) ^۱ از مناطق گوناگون خبر مى‏رسيد كه تازه‏مسلمانانِ غير عرب ، قرآن را با قرائت‏هاى مختلف مى‏خوانند . ^۲ از جمله حذيفة بن يمان (از اصحاب سرّ رسول خدا صلى اللَّه عليه وآله و ياران امير مؤمنان عليه السلام) ^۳ و سعيد بن عاص كه از جنگ ارمنستان باز مى‏گشتند ، خود ديدند كه مردم هر شهرى قرآن را با قرائتى مى‏خوانند و قرائت خود را از ديگر قرائت‏ها برتر مى‏دانند . از اين رو ، از عثمان خواستند براى جلوگيرى از اختلاف ، چاره‏اى بينديشد . ^۴ منشأ اين قرائت‏ها ، مصحف‏هايى بودند كه برخى صحابه جمع‏آورى كرده بودند و با توجه به اعتبار و جايگاه اجتماعىِ گردآورندگان آنها ، در ميان مسلمانان جايگاهى ويژه پيدا كرده بودند . ^۵ از اين رو عثمان پس‏از مشورت با صحابه برجسته ، چاره كار را در اين ديد كه مصحف واحدى تهيه و نسخه‏بردارى كند و در اختيار مسلمانان قرار دهد و فرمان داد قرآنى را كه به دستور ابو بكر نوشته شده بود ، از حفصه دختر عمر به امانت گرفتند . ابتدا گروهى مركّب از : زيد بن ثابت ، عبداللَّه بن زبير ، سعيد بن عاص و عبد الرحمن بن‏حارث بن‏هشام را مأمور كرد تا نسخه‏هاى قرآن را بنويسند . عثمان دستور داد كه هرگاه اين گروه ، اختلافى پيدا كردند ، مورد اختلاف را به زبان قريش بنويسند . سپس با توجه به برخى اعتراضات ، هفت نفر ديگر را به آنها افزود و رياست آنها را به ابىّ بن كعب سپرد .برخى گزارش‏ها نشان مى‏دهند كه اين انجمن ، مصحف ابوبكر را اساس كار خود قرار داد ؛ امّا از بررسى مصحف‏اُبَى و مقابله آنها با نوشته‏هاى بر جا مانده از زمان پيامبر خدا نيز غافل نماند و همين روش ، راز موفقيت عثمان در توحيد مصاحف بود . ^۶ برخى با استناد به قراين و شواهدى نه چندان استوار ، ادّعا كرده‏اند كه گروه توحيد مصاحف ، مصحف امام على عليه السلام را اساس كار خود قرار دادند ^۷ و على عليه السلام نسخه‏اى از قرآن در اختيار داشته كه به فرمان پيامبر صلى اللَّه عليه وآله برخلاف ترتيب نزول ، تدوين شده بود و اين نسخه غير از مصحف على عليه السلام است كه گفته شده بر اساس ترتيب نزول بوده است . ^۸ برخى اين گفته سيد بن‏طاوس را كه : «عثمان ، قرآن را طبق نظر امير مؤمنان عليه السلام جمع كرد» ، ^۹ مؤيّد اين مطلب گرفته‏اند . ^۱۰ هر چند پذيرش ادّعاى مذكور مشكل است ، امّا به هر حال ، روند توحيد مصاحف ، مورد تأييد على عليه السلام بوده است . ^۱۱ در نتيجه ، نسخه‏هايى از قرآن تهيه و به مراكز اصلى بلاد اسلامى فرستاده شد ^۱۲ و عثمان ، نسخه موسوم به «اُمّ» يا «امام» را در مدينه نگه داشت . ^۱۳ اين كار (توحيد مصاحف) ، مورد تأييد امير مؤمنان عليه السلام ^۱۴ و ديگر صحابه بوده است . ^۱۵ البته ابن مسعود ، احتمالاً به علت اين كه جوانى كم‏سال و بى تجربه چون زيد ، متولّى اين كار شده ، ناراحت بوده است . ^۱۶ بنا بر اين ، عثمان ، تنها مردم را بر يك قرائتْ ^۱۷ يا همه را بر يك مصحفْ ^۱۸ جمع كرد تا از اختلاف جلوگيرى شود .