مسئله سوم : چگونگى ترتيب آيات

در باره زمان تدوين و تنظيم آيات ، قرآن‏پژوهان بر يك نظر نيستند . بسيارى معتقدند ، چينش و نظم كنونى آيات و شروع و ختم آنها در درون سوره‏ها ، به دستور و اعلام پيامبر خدا صلى اللَّه عليه وآله بوده و به اصطلاح ، نظم آيات ، «توقيفى» است . اين ديدگاه چنان رايج است كه حتى جمعى در باره آن ، ادعاى اجماع كرده ^۱ و آن را ترديدناپذير برشمرده‏اند . ^۲ اين گروه از قرآن‏پژوهان به ادله ذيل استناد كرده‏اند :
۱ . رواياتى كه بر اساس آنها پيامبر صلى اللَّه عليه وآله برخى سوره‏هاى قرآن را با ترتيب كنونى در نماز و غير نماز ، تلاوت مى‏كردند . ^۳
۲ . رواياتى كه بر پايه آنها رسول خدا صلى اللَّه عليه وآله آياتى را به عنوان اوّلين يا آخرين آيات سوره‏ها اعلام مى‏كرد . ^۴
۳ . رواياتى كه بر اساس آنها رسول خدا صلى اللَّه عليه وآله با اشاره جبرئيل آياتى را در سوره‏هاى خاصّى قرار مى‏داد ؛ ^۵ مانند روايتى كه مى‏گويد : پس از نزول (إِنَّ اللَّه يأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإِحْسَانِ ... ؛ ^۶ خداوند به عدالت و احسان فرمان مى‏دهد) ، پيامبر صلى اللَّه عليه وآله به دستور جبرئيل ، آن را در سوره نحل قرار داد . ^۷ اين روايت به دو طريق ، نقل شده كه ابن كثير هر دو را تأييد كرده است . ^۸
۴ . رواياتى كه بر اساس آنها پيامبر شخصاً فرمان مى‏داد آيات پراكنده را در سوره‏هاى خاصّى قرار دهند . ^۹
۵ . روايات فراوانى كه با ذكرِ نام سوره‏هاى قرآن ، براى قرائت آنها ثواب و خواصّى را ذكر مى‏كنند . ^۱۰ مجموع اين روايات در كتاب‏هاى خواص و فضائل قرآن گرد آمده‏اند .
به نظر مى‏رسد كه اگر چه بر شمارى از روايات ياد شده اشكالاتى چون ارسال ، ضعف سند و تمام نبودن دلالت وارد است ، ^۱۱ ولى از مجموع آنها و نيز اهتمام فوق العاده پيامبر صلى اللَّه عليه وآله به صيانت از قرآن و نيز گرايش اكثر قرآن‏پژوهان به اين نظر ، مى‏توان توقيفى بودن ترتيب آيات سوره‏ها را ترجيح داد . افزون بر اين كه ترتيب كنونىِ بيشترِ آياتِ قرآن ، مطابق با ترتيب نزول است و همان گونه كه در روايات فريقين آمده است ، كاتبان وحى آيات را پى در پى و به ترتيب نزول مى‏نوشتند و هر گاه بسمله‏اى نازل مى‏شد درمى‏يافتند كه سوره پيشين پايان يافته و سوره‏اى ديگر آغاز شده است ، چنان‏كه امام صادق عليه السلام فرموده است : «كانَ يُعرَفُ اِنقِضاءُ سُورَةٍ بِنُزُول بِسمِ اللَّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ اِبتِداءً لِاُخرى» ؛ ^۱۲ پايان گرفتن سوره با نزول (بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ) در ابتداى سوره ديگر ، شناخته مى‏شد . همچنين بر پايه روايتى از ابن عباس ، پيامبر صلى اللَّه عليه وآله با نزول بسمله ، به پايان يافتن سوره پيشين و آغاز شدن سوره پسين پى مى‏برد . ^۱۳ برخى روايات پيش گفته (جايگزينى آيات بر خلاف ترتيب نزول) نيز به صورت خاص و موردى و بر خلاف شيوه رايج در چينش آيات بر اساس نزول بوده است . ^۱۴
با اين حال ، برخى از محقّقان ، توقيفى بودن چينش همه آيات قرآن را نپذيرفته‏اند . علامه طباطبايى با اذعان به اين كه بسيارى از سور قرآن ، پيش از رحلت پيامبر صلى اللَّه عليه وآله در ميان مسلمانان معروف بوده و نام اين سوره‏ها در احاديث پر شمارى در گزارش نماز رسول خدا به ما رسيده ، بر اين باور است كه روايات و ادلّه ياد شده ، توقيفى بودن ترتيب همه آيات قرآن را ثابت نمى‏كنند . ^۱۵ وى با استناد به رواياتى كه كتابت قرآن را به ترتيب نزول ، گزارش مى‏كنند و جدايى هر سوره را با نزول «بسم‏اللَّه» مى‏دانند ، نتيجه مى‏گيرد كه چينش قرآن در زمان پيامبر صلى اللَّه عليه وآله به ترتيب نزول بوده است و بر اين اساس بايد آيات مكّى در سوره‏هاى مكى و آيات مدنى در سوره‏هاى مدنى باشند . روايت جمع قرآن در مصحف امام على عليه السلام كه به ترتيب نزول بوده نيز اين نظر را تأييد مى‏كند . اين در حالى است كه بر اساس روايات پرشمارِ اسباب نزول ، آيات فراوانى در سوره‏هاى مدنى است كه در مكه نازل شده‏اند ، يا آياتى كه در اواخر حيات پيامبر صلى اللَّه عليه وآله نازل شده‏اند ، ولى در سوره‏هاى نازل شده در آغاز هجرت قرار گرفته‏اند . پس طبعاً اين جابه‏جايى به اجتهاد صحابه بوده است . ^۱۶