123
گزیده شناخت‌نامه قرآن بر پایه قرآن و حدیث

نظريه نهايى

مى‏توان برخى از قائلان ديدگاه دوم (اجتهادى بودن ترتيب سور) مانند علامه طباطبايى و آية اللَّه معرفت را نيز به گروه سوم ملحق كرد ؛ زيرا ايشان نيز با ترتيب بسيارى از سوره‏ها در زمان پيامبر صلى اللَّه عليه وآله موافق ، و بر اين باورند كه شواهد تاريخى فقط از اثبات ترتيب همه سوره‏ها به مفهوم مطلق آن ناتوان است ؛ ولى ترتيب بيشتر سوره‏ها را مى‏تواند ثابت كند ، و اين قولى است كه مى‏توان با آن موافقت نمود .


گزیده شناخت‌نامه قرآن بر پایه قرآن و حدیث
122

ديدگاه سوم : توقيفى بودن بيشتر سوره‏هاى قرآن

جمعى از قرآن‏پژوهان معتقد به توقيفى بودن ترتيب بيشتر سوره‏هاى قرآن اند ؛ اما در عين حال ، جاى دادن تعداد اندكى از سوره‏ها مانند سوره توبه و يا تقديم و تأخير دو سه سوره را اجتهادى و مربوط به پس از پيامبر مى‏دانند . بيهقى (م ۴۵۸ق) ، ابن عطيه (م ۵۴۲ق) ، ۱ ابن حجر (م ۸۵۲ق) ، ۲ سيوطى (م ۹۱۱ق) ۳ و برخى از معاصران ، ۴ از اين گروه‏اند . از اين گروه ، ابن عطيه معتقد است با توجه به اخبار ، ترتيب سوره‏هاى سبع طوال ، حواميم و مفصّلات - كه بخش عظيمى از قرآن را در بر مى‏گيرند - توقيفى ، ولى ترتيب برخى ديگر اجتهادى است ؛ ۵ ولى ابو جعفر ابن زبير معتقد است كه گزارش‏ها بر بيش از آنچه ابن عطيه گفته است ، دلالت دارند . ۶ سيوطى با استناد به روايت ابن عباس ، نظر بيهقى را كه به توقيفى بودن همه سوره‏ها جز برائت و انفال معتقد است ، مورد اطمينان مى‏داند . ۷ دليل اين گروه ، آن است كه بيشتر ادله قول نخست ، يعنى توقيفى بودن ترتيب همه قرآن ، تنها مى‏تواند ترتيب سوره‏هايى مانند السبع الطوال ، مئين ، مفصّلات و ... را كه در گزارش‏هاى تاريخى از آنها نام برده شده است ، اثبات كند و اگر چه اينها بيشترِ سوره‏هاى قرآن را در بر مى‏گيرند ، اما معدود سوره‏هايى باقى مى‏مانند كه نمى‏توان جاى‏گذارى آنها را با اطمينان به پيامبر صلى اللَّه عليه وآله نسبت داد. براى نمونه در گزارشى، ابن عباس از عثمان مى‏پرسد كه چرا سوره انفال را كه از مثانى است ، با سوره توبه كه از مئين است ، در كنار هم آورده و ميان آن دو با «بسم اللَّه» فاصله نينداخته و [در نتيجه اين جمع‏] آنها را در سبع طُوَل قرار داده است . عثمان پاسخ مى‏دهد : «زيرا در باره سوره توبه كه از آخرين سوره‏هاى نازل شده بر پيامبر است ، چيزى از پيامبر خدا صلى اللَّه عليه وآله به ما نرسيده بود و داستان هر دو سوره شبيه هم بود . از اين رو ، آن دو را كنار هم نهادم [و يك سوره از طُوَل شدند]» .
اما باقلانى ، در مضمون اين روايت ترديد كرده و احتمال داده كه در نقل آن ، كاهش يا افزايش رخ داده است . ۸ اين ترديد ، با توجه به نزول سوره انفال در اوايل هجرت و هنگامه جنگ بدر ۹ و وجود راوى ضعيفى به نام يزيد فارسى در سند اين گزارش ، جدّى است . ۱۰ برخى از قائلان به اين قول ، يعنى توقيفى بودن جمع بيشتر سوره‏ها و نه همه آنها ، مانند ابوجعفر ابن زبير (م ۷۰۸ق) قول به اجتهادى بودن ترتيب سوره‏ها را با قول خود ، سازگار مى‏دانند ؛ زيرا قائلان به ترتيب اجتهادى ، آن را براى برخى سوره‏ها و نه همه آنها مى‏گويند و منشأ اجتهاد صحابه را نيز اشارات پيامبر صلى اللَّه عليه وآله مى‏دانند . براى نمونه ، مالك و نيز زركشى (در يكى از دو ديدگاهش) ، تأليف اجتهادى قرآن را بر اساس اشاراتى مى‏دانند كه صحابه از پيامبر صلى اللَّه عليه وآله شنيده بودند و ارتباط موجود ميان سوره‏هاى انفال و برائت ، طلاق و تحريم ، تكوير و انفطار ، الضحى و الم نشرح ، فيل و قريش و معوّذتين و بسيارى ديگر از سوره‏ها را تأييدى بر اين ادّعا مى‏شمارند . ۱۱

1.المحرر الوجيز: ج‏۱ ص‏۵۰.

2.فتح البارى: ج‏۹ ص‏۳۹.

3.الإتقان فى علوم القرآن: ج‏۱ ص‏۱۶۷.

4.ر.ك : مناهل العرفان: ج‏۱ ص‏۳۵۱-۳۵۲؛ التحرير و التنوير: ج‏۱ ص‏۸۷.؛ تاريخ قرآن، راميار: ص‏۲۹۵؛ تاريخ قرآن، حجتى: ص‏۹۰-۹۳.

5.البرهان فى تناسب سور القرآن : ص ۷۴ ؛ البرهان فى علوم القرآن : ج ۱ ص ۲۵۸ .

6.الإتقان فى علوم القرآن: ج‏۱ ص‏۱۶۷.

7.الانتصار للقرآن: ج‏۱ ص‏۲۸۲.

8.التحرير و التنوير: ج‏۹ ص‏۶.

9.مناهل العرفان: ج‏۱ ص‏۳۶۰-۳۶۱ .

10.البرهان فى تناسب سور القرآن: ص‏۷۳-۷۸. نيز ، ر.ك: البرهان فى علوم القرآن: ج‏۱ ص‏۲۵۷.

  • نام منبع :
    گزیده شناخت‌نامه قرآن بر پایه قرآن و حدیث
    سایر پدیدآورندگان :
    محمّد محمّدی ری‌شهری، با همکاری: جمعی از پژوهشگران
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1392
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 24340
صفحه از 597
پرینت  ارسال به