شاهد نخست : گردآورى قرآن به امر خليفه اوّل
كسانى بر اين باورند كه در زمان پيامبر ، قرآن در حافظه افراد نگهدارى مىشد و چون در دوران ابوبكر و در جنگ يمامه ، جمع فراوانى از حافظان قرآن شهيد شدند ، خليفه با هشدارِ عمر ، از ترس ضايع شدن قرآن ، به فكر جمع قرآن افتاد . او زيد بن ثابت را با عدهاى (سعيد بن عاص ، عبد الرحمن بن حارث بن هشام و عبد اللَّه بن زبير) مأمور اين كار كرد و بدين ترتيب ، نسخهاى از قرآن را نگاشتند . اين نسخه ، ابتدا نزد ابو بكر و پس از وى نزد عمر وسپس نزد دخترش حفصه نگهدارى مىشد . ۱ به گزارش يعقوبى ، اين كار را گروهى متشكل از ۲۵ نفر از قريش و پنجاه نفر از انصار به سرپرستى زيد عهدهدار شدند و ابوبكر به آنها دستور داد قرآن را بنويسند و بر سعيد بن عاص كه مردى فصيح بود عرضه كنند . ۲ گفته شده : اين گروه هر روز در مسجد گرد مىآمدند و كسانى كه آيه يا سورهاى از قرآن نزدشان بود به آنها مراجعه مىكردند و آنان با ارائه دو شاهد ، مىپذيرفتند . ۳ تنها از خزيمه بن ثابت از آن رو كه پيامبر شهادت او را دو شهادت به شمار آورده بود . دو آيه آخر سوره برائت ، بدون ارائه شاهدى ديگر پذيرفته شد . ۴
نقد شاهد نخست
برخى نكات تأملبرانگيز در مضمون اين نقلها ، سبب ترديد محققان در آن شده است ؛ از جمله :
يك. با وجود فراوانى روايات جمع قرآن بعد از پيامبر صلى اللَّه عليه وآله ، ۵ اختلاف مضمونى ميان برخى از آنها ، سبب ترديد در درستىشان مىشود . ۶ برخى نخستين جمع قرآن را مربوط به زمان ابوبكر و برخى زمان عمر و برخى مربوط به زمان عثمان مىدانند . از برخى از اين روايات بر مىآيد كه بعضى از آيات قرآن تا زمان عثمان فقط در سينه افراد نگهدارى مىشد و تدوين نشده بود . ۷ به نظر مىرسد برخى از اين گزارشها كه از زيد يا فرزندش خارجه ، منقول شده است ، سعى دارد با بزرگنمايى موضوع و بازگويى دشوارى و پيچيدگى جمع قرآن ، براى زيد ، فضيلتسازى كند .
همچنين ترس عمر از نابودى قرآن ، آن گونه كه در برخى از اين روايات آمده است ، با اين نكته كه نسخه تهيه شده در زمان ابوبكر در اختيار عموم قرار نگرفت ، ۸ سازگار نمىنمايد ؛ زيرا تدوين يك مصحف شخصى و خصوصى ، كار تازه و پيچيدهاى نبود و و عمومى نساختن آن ، به حفظ آن كمكى نمىكرد . از اين رو احتمال دارد به دست آوردن فضيلتِ در اختيار داشتن نسخهاى از قرآن همانند ديگر صحابه برجسته و در اختيار داشتن قانون اساسى جامعه ، يكى از انگيزههاى دستگاه حاكم در اين كار بوده است . ۹
دو. بر اساس نقل يعقوبى ، ابوبكر دستور داد قرآن را بر سعيد بن عاص عرضه كنند ، ۱۰ در حالى كه او در آن زمان ، حدود ده سال داشته است ، ۱۱ و چون بر اساس برخى گزارشها ، او در ماجراى يكسانسازى مصاحف توسط عثمان حضور داشته است ، ۱۲ احتمالاً ذكر او در اين جا بر اثر خلط اين دو ماجرا باشد .
سه. اين روايات ، با اجماع مسلمانان مبنى بر اثبات قرآن از طريق تواتر ، مخالفت دارد ؛ زيرا در آنها آمده است كه با شهادت دو نفر قرآن ثبت مىشد . توجه به اين اشكال سبب شده است كه برخى به توجيه ثبت قرآن با شهادت دو شاهد دست بزنند . براى نمونه ، ابن حجر مقصود از دو شاهد را ، نه دو فرد عادل ، كه به معناى حفظ و كتابت دانسته است . ۱۳ مقصود ابن حجر شايد اين باشد كه هر آيه و عبارتى در صورتى در مصحف ثبت مىشد كه در حفظ حافظان كل يا اجزاء قرآن و نيز در دستنوشتههاى اصحاب ، موجود باشد .
توجيههاى ديگرى هم موجود است مانند اين كه شهادت دو شاهد بر اين اقامه مىشد كه آنچه نوشتهشده ، پيش روى پيامبر خدا صلى اللَّه عليه وآله نوشته شده و مورد تأييد آن حضرت بوده است ، ۱۴ يا شهادت بر اين كه يكى از وجوه قرائت بوده و پيامبر خدا صلى اللَّه عليه وآله آن را شنيده و تأييد نموده است ۱۵ و يا توجيههاى ديگر . ۱۶
چهار. اين روايات ، يكى از انگيزههاى جمع قرآن را كشته شدن بسيارى از حافظان قرآن در جنگ يمامه دانستهاند ؛ اما در فهرست شهداى اين جنگ ، تنها نام افراد معدودى ذكر شده است كه حافظ بودنِ بيشينه قرآن در حقّ آنان محتمل است . ۱۷
1.صحيح البخارى: ج ۶ ص ۹۸ - ۹۹ ؛ فضائل القرآن، نسايى: ص ۷۴ - ۷۵؛ كنز العمّال : ج ۲ ص ۵۷۱.
2.تاريخ اليعقوبى: ج ۲ ص ۱۳۵ .
3.الإتقان فى علوم القرآن: ج۱ ص۱۵۷؛ التمهيد: ج۱ ص۲۹۹.
4.صحيح البخارى: ج۵ ص۲۱۱؛ فتح البارى: ج۹ ص۱۳؛ عمدة القارى : ج۱۸ ص۲۸۲.
5.ر.ك : كنز العمّال: ج ۲ ص ۵۷۲ - ۵۹۰ .
6.ر . ك: البيان، خويى: ۲۴۷ - ۲۵۲؛ تاريخ القرآن، تئودور نولدكه، ترجمه جرج تامر: ص۲۵۲-۲۵۶ .
7.ر.ك : الايضاح: ص۲۲۲-۲۲۳؛ البيان: ص۲۴۵-۳۵۲ .
8.دراسات قرآنيه (تاريخ قرآن): ص ۸۷.
9.تاريخ قرآن، راميار: ص۳۰۸-۳۰۹، ۳۲۳ - ۳۲۹، ۳۳۲.
10.تاريخ اليعقوبى: ج۲ ص۱۳۵.
11.الطبقات الكبرى: ج۵ ص۳۱؛ الإصابة: ج۳ ص۹۰.
12.فتح البارى: ج۹ ص۱۶.
13.فتح البارى : ج ۹ ص ۱۲ .
14.جمال القرّاء : ج ۱ ص ۲۶۱ .
15.ر . ك : الإتقان فى علوم القرآن : ج ۱ ص ۱۵۷ ؛ تاريخ قرآن ، معرفت : ص ۸۹ .
16.ر. ك : البداية و النهايه: ج ۵ ص۳۷۶ - ۳۶۹ .