113
گزیده شناخت‌نامه قرآن بر پایه قرآن و حدیث

شاهد نخست : گردآورى قرآن به امر خليفه اوّل

كسانى بر اين باورند كه در زمان پيامبر ، قرآن در حافظه افراد نگهدارى مى‏شد و چون در دوران ابوبكر و در جنگ يمامه ، جمع فراوانى از حافظان قرآن شهيد شدند ، خليفه با هشدارِ عمر ، از ترس ضايع شدن قرآن ، به فكر جمع قرآن افتاد . او زيد بن ثابت را با عده‏اى (سعيد بن عاص ، عبد الرحمن بن حارث بن هشام و عبد اللَّه بن زبير) مأمور اين كار كرد و بدين ترتيب ، نسخه‏اى از قرآن را نگاشتند . اين نسخه ، ابتدا نزد ابو بكر و پس از وى نزد عمر وسپس نزد دخترش حفصه نگهدارى مى‏شد . ۱ به گزارش يعقوبى ، اين كار را گروهى متشكل از ۲۵ نفر از قريش و پنجاه نفر از انصار به سرپرستى زيد عهده‏دار شدند و ابوبكر به آنها دستور داد قرآن را بنويسند و بر سعيد بن عاص كه مردى فصيح بود عرضه كنند . ۲ گفته شده : اين گروه هر روز در مسجد گرد مى‏آمدند و كسانى كه آيه يا سوره‏اى از قرآن نزدشان بود به آنها مراجعه مى‏كردند و آنان با ارائه دو شاهد ، مى‏پذيرفتند . ۳ تنها از خزيمه بن ثابت از آن رو كه پيامبر شهادت او را دو شهادت به شمار آورده بود . دو آيه آخر سوره برائت ، بدون ارائه شاهدى ديگر پذيرفته شد . ۴

نقد شاهد نخست

برخى نكات تأمل‏برانگيز در مضمون اين نقل‏ها ، سبب ترديد محققان در آن شده است ؛ از جمله :
يك. با وجود فراوانى روايات جمع قرآن بعد از پيامبر صلى اللَّه عليه وآله ، ۵ اختلاف مضمونى ميان برخى از آنها ، سبب ترديد در درستى‏شان مى‏شود . ۶ برخى نخستين جمع قرآن را مربوط به زمان ابوبكر و برخى زمان عمر و برخى مربوط به زمان عثمان مى‏دانند . از برخى از اين روايات بر مى‏آيد كه بعضى از آيات قرآن تا زمان عثمان فقط در سينه افراد نگهدارى مى‏شد و تدوين نشده بود . ۷ به نظر مى‏رسد برخى از اين گزارش‏ها كه از زيد يا فرزندش خارجه ، منقول شده است ، سعى دارد با بزرگ‏نمايى موضوع و بازگويى دشوارى و پيچيدگى جمع قرآن ، براى زيد ، فضيلت‏سازى كند .
همچنين ترس عمر از نابودى قرآن ، آن گونه كه در برخى از اين روايات آمده است ، با اين نكته كه نسخه تهيه شده در زمان ابوبكر در اختيار عموم قرار نگرفت ، ۸ سازگار نمى‏نمايد ؛ زيرا تدوين يك مصحف شخصى و خصوصى ، كار تازه و پيچيده‏اى نبود و و عمومى نساختن آن ، به حفظ آن كمكى نمى‏كرد . از اين رو احتمال دارد به دست آوردن فضيلتِ در اختيار داشتن نسخه‏اى از قرآن همانند ديگر صحابه برجسته و در اختيار داشتن قانون اساسى جامعه ، يكى از انگيزه‏هاى دستگاه حاكم در اين كار بوده است . ۹
دو. بر اساس نقل يعقوبى ، ابوبكر دستور داد قرآن را بر سعيد بن عاص عرضه كنند ، ۱۰ در حالى كه او در آن زمان ، حدود ده سال داشته است ، ۱۱ و چون بر اساس برخى گزارش‏ها ، او در ماجراى يكسان‏سازى مصاحف توسط عثمان حضور داشته است ، ۱۲ احتمالاً ذكر او در اين جا بر اثر خلط اين دو ماجرا باشد .
سه. اين روايات ، با اجماع مسلمانان مبنى بر اثبات قرآن از طريق تواتر ، مخالفت دارد ؛ زيرا در آنها آمده است كه با شهادت دو نفر قرآن ثبت مى‏شد . توجه به اين اشكال سبب شده است كه برخى به توجيه ثبت قرآن با شهادت دو شاهد دست بزنند . براى نمونه ، ابن حجر مقصود از دو شاهد را ، نه دو فرد عادل ، كه به معناى حفظ و كتابت دانسته است . ۱۳ مقصود ابن حجر شايد اين باشد كه هر آيه و عبارتى در صورتى در مصحف ثبت مى‏شد كه در حفظ حافظان كل يا اجزاء قرآن و نيز در دست‏نوشته‏هاى اصحاب ، موجود باشد .
توجيه‏هاى ديگرى هم موجود است مانند اين كه شهادت دو شاهد بر اين اقامه مى‏شد كه آنچه نوشته‏شده ، پيش روى پيامبر خدا صلى اللَّه عليه وآله نوشته شده و مورد تأييد آن حضرت بوده است ، ۱۴ يا شهادت بر اين كه يكى از وجوه قرائت بوده و پيامبر خدا صلى اللَّه عليه وآله آن را شنيده و تأييد نموده است ۱۵ و يا توجيه‏هاى ديگر . ۱۶
چهار. اين روايات ، يكى از انگيزه‏هاى جمع قرآن را كشته شدن بسيارى از حافظان قرآن در جنگ يمامه دانسته‏اند ؛ اما در فهرست شهداى اين جنگ ، تنها نام افراد معدودى ذكر شده است كه حافظ بودنِ بيشينه قرآن در حقّ آنان محتمل است . ۱۷

1.صحيح البخارى: ج ۶ ص ۹۸ - ۹۹ ؛ فضائل القرآن، نسايى: ص ۷۴ - ۷۵؛ كنز العمّال : ج ۲ ص ۵۷۱.

2.تاريخ اليعقوبى: ج ۲ ص ۱۳۵ .

3.الإتقان فى علوم القرآن: ج‏۱ ص‏۱۵۷؛ التمهيد: ج‏۱ ص‏۲۹۹.

4.صحيح البخارى: ج‏۵ ص‏۲۱۱؛ فتح البارى: ج‏۹ ص‏۱۳؛ عمدة القارى : ج‏۱۸ ص‏۲۸۲.

5.ر.ك : كنز العمّال: ج ۲ ص ۵۷۲ - ۵۹۰ .

6.ر . ك: البيان، خويى: ۲۴۷ - ۲۵۲؛ تاريخ القرآن، تئودور نولدكه، ترجمه جرج تامر: ص‏۲۵۲-۲۵۶ .

7.ر.ك : الايضاح: ص‏۲۲۲-۲۲۳؛ البيان: ص‏۲۴۵-۳۵۲ .

8.دراسات قرآنيه (تاريخ قرآن): ص ۸۷.

9.تاريخ قرآن، راميار: ص‏۳۰۸-۳۰۹، ۳۲۳ - ۳۲۹، ۳۳۲.

10.تاريخ اليعقوبى: ج‏۲ ص‏۱۳۵.

11.الطبقات الكبرى: ج‏۵ ص‏۳۱؛ الإصابة: ج‏۳ ص‏۹۰.

12.فتح البارى: ج‏۹ ص‏۱۶.

13.فتح البارى : ج ۹ ص ۱۲ .

14.جمال القرّاء : ج ۱ ص ۲۶۱ .

15.ر . ك : الإتقان فى علوم القرآن : ج ۱ ص ۱۵۷ ؛ تاريخ قرآن ، معرفت : ص ۸۹ .

16.ر. ك : البداية و النهايه: ج ۵ ص‏۳۷۶ - ۳۶۹ .


گزیده شناخت‌نامه قرآن بر پایه قرآن و حدیث
112

ديدگاه دوم : اجتهادى بودن ترتيب سوره‏هاى قرآن

جمعى معتقد به اجتهادى بودن ترتيب كنونى قرآن اند . مالك (م ۱۷۹ق) ، طبرى (م ۳۱۰ق) ، ۱ ابن فارس (م ۳۹۵ق) ، ۲ مكّى بن ابى طالب (م ۴۳۷ق) ، ۳ عزّ الدين بن عبد السلام (م ۶۶۰ق) ، ۴ خطابى (م ۳۸۸ق) ، ۵ و از بزرگان شيعه : محدّث نورى (م ۱۳۲۰ق) ، ۶ علامه طباطبايى ، ۷ آية اللَّه معرفت ۸ و جمعى ديگر ، بر اين باورند . درميان قدما ، قاضى ابوبكر ضمن تأكيد بر توقيفى بودن ترتيب آيات ، ۹ بارها بر اجتهادى بودن ترتيب سوره‏ها تأكيد كرده است . ۱۰

شواهد ديدگاه دوم‏

اين قول به جمهور نسبت داده شده است ؛ ۱۱ اما ممكن است استناد اين نظر به برخى ، ناشى از ذكر روايات جمع قرآن پس از پيامبر صلى اللَّه عليه وآله و سكوت آنها در برابر آن باشد و نه تصريح به اين ديدگاه . مهم‏ترين شواهد اين گروه عبارت اند از :

1.ر.ك: البرهان فى علوم القرآن: ج‏۱ص‏۲۵۷؛ تاريخ قرآن، حجتى: ص‏۲۲۹.

2.البرهان فى علوم القرآن: ج‏۱، ص‏۲۵۸ - ۲۵۹ .

3.كاوشى در تاريخ جمع قرآن: ص‏۱۵.

4.كاوشى در تاريخ جمع قرآن: ص ۱۵.

5.ر.ك : تاريخ قرآن، محمدباقر حجتى، ص‏۲۲۹.

6.فصل الخطاب : ص ۴ .

7.الميزان فى تفسير القرآن: ج‏۱۲ ص‏۱۲۸ - ۱۲۹ و ۱۲۱.

8.التمهيد: ج‏۱ ص‏۲۷۳.

9.الانتصار للقرآن: ج‏۱ ص‏۲۹۲-۲۹۹ .

10.الانتصار للقرآن: ج‏۱ص ۲۷۹-۲۸۸ و ۶۰.

11.الإتقان فى علوم القرآن : ج ۱ ص‏۱۶۴ - ۱۶۵.

  • نام منبع :
    گزیده شناخت‌نامه قرآن بر پایه قرآن و حدیث
    سایر پدیدآورندگان :
    محمّد محمّدی ری‌شهری، با همکاری: جمعی از پژوهشگران
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1392
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 24569
صفحه از 597
پرینت  ارسال به