107
گزیده شناخت‌نامه قرآن بر پایه قرآن و حدیث

مسئله دوم : چگونگى ترتيب سوره‏ها

در اين كه ترتيب كنونى سوره‏هاى قرآن ، توقيفى است و به فرمان پيامبر صلى اللَّه عليه وآله انجام شده يا اين كار بعد از آن حضرت صلى اللَّه عليه وآله و به دست صحابه انجام گرفته است ، اختلاف جدى وجود دارد . طبعاً مدعيان توقيفى بودن ترتيب سور ، جمع و گردآورى قرآن را مربوط به زمان رسول خدا صلى اللَّه عليه وآله مى‏دانند ، هرچند قرآن در نوشت‏افزارهاى مختلف بوده و بعد از پيامبر صلى اللَّه عليه وآله ميان دو جلد قرار گرفته باشد . اما كسانى كه ترتيب سوره‏ها را اجتهادى مى‏دانند ، جمع قرآن (به معناى مرتّب كردن سوره‏ها در چينش كنونى) را مربوط به بعد از آن حضرت مى‏دانند . كسانى نيز قائل به تفصيل‏اند كه در اين جا به بررسى ديدگاه‏هاى مختلف مى‏پردازيم .


گزیده شناخت‌نامه قرآن بر پایه قرآن و حدیث
106

مسئله نخست : چگونگى شكل‏گيرى سوره‏ها

در مورد چگونگى تشكيل سوره‏ها و هويّت استقلالى آنها اين نكات ، شايان توجه است :
۱ . قرآن از برخى اجزاى خود با واژه «سوره» ياد كرده است كه بى ترديد براى مخاطبان معاصرش معنا و مفهوم روشنى داشته است . روايت صفوان جمّال از امام صادق عليه السلام نيز به روشنى نشان مى‏دهد كه آغاز و پايان هر سوره ، از طريق نزول مكرّر «بسم اللَّه الرحمن الرحيم» مشخص شده است . متن حديث به نقل از تفسير العيّاشى چنين است :
وإِنَّما كانَ يُعرَفُ اِنقِضاءُ السُّورَةِ بِنُزُولِ «بِسمِ اللَّهِ»، اِبتِداءً لِلأُخرى‏ . ۱
پايان سوره ، با نزول بسم اللَّه اوّل سوره ديگر معلوم مى‏شد .
اين معنا با آنچه از ابن عباس روايت شده ، تقويت مى‏شود . ۲
۲ . قرائت سوره‏هاى گوناگون در نماز و غير آن از سوى پيامبر صلى اللَّه عليه وآله كه در روايات متعددى با همين نام كنونى سوره‏ها نقل شده است ، نشان از وجود همين سوره‏ها در آن روزگار دارد . يكى از نقل‏ها مى‏گويد كه پيامبر صلى اللَّه عليه وآله سوره نجم را در مكّه بر مشركان خواند و در پايان آن ، سجده كرد كه دقيقاً منطبق با وضعيت فعلى سوره است . ۳
۳ . دليل سوم ، دستور الهى به گذاردن يك آيه در جايى معيّن از سوره است . شيخ طوسى در التبيان ، آيه ۲۸۰ از سوره بقره را چنين مى‏داند ۴ و سيوطى در الإتقان ، به نقل عثمان بن ابى العاص مى‏آورد :
كُنتُ جالِساً عِندَ رَسولِ اللَّه صلى اللَّه عليه وآله إذ شَخَصَ بِبَصَرِهِ، ثُمَّ صَوَّبَهُ، ثُمَّ قالَ: أَتانِى جَبرَئيلَ، فَأَمَرَنى أن أضَعُ هَذِهِ الآيَةَ هَذا المُوضِع من هذِهِ السُّورَةِ : (إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسَنِ وَ إِيتَآىِ ذِى الْقُرْبَى‏ ...)۵. ۶
در محضر رسول خدا صلى اللَّه عليه وآله نشسته بودم كه ايشان چشمش را به سمتى خيره كرد ، سپس نگاهش را پايين آورد و گفت : جبرئيل نزد من آمد و دستور داد كه آيه (إن اللَّه يأمر بالعدل و الاحسان و ايتاء ذى القربى ...) را در فلان جاى اين سوره بگذارم‏ .
چند روايت مشابه ديگر نيز موجود است كه اگرچه برخى به اشكالات سندى مبتلا هستند ، امّا از مجموع آنها به طور اجمالى فهميده مى‏شود كه مفهوم سوره و قرائت يك دسته آيات معين ، امرى مرسوم و معهود بوده است و در واقع مفهوم سوره در قرآن ، دست كم اندكى پيش از نزول آيات مشتمل بر لفظ «سوره» و براى بسيارى از اجزاى قرآن ، روشن بوده و كاربرد داشته است .
۴ . نام بردن از سوره‏ها در روايات فضايل و توصيف برخى از آنها به صفاتى مانند «سنام القرآن» ، «زهراوان» ، «الحواميم» ، «المسبّحات» ، «المئين» و . . . نشان از آن دارد كه در زمان صدور و نقل اين روايات ، بسيارى از سوره‏هاى قرآن ، يك هويت مشخص داشته‏اند ، هرچند اثبات صدور هريك از اين روايات از سوى پيامبر اكرم صلى اللَّه عليه وآله لازم است ؛ زيرا انتساب برخى از اين روايات به ايشان محلّ ترديد است .

1.تفسير العيّاشى : ج ۱ ص ۱۹ .

2.سنن أبى داوود: ج‏۱ ص ۱۸۳؛ السنن الكبرى: ج‏۲ ص ۴۲؛ تاريخ اليعقوبى: ج‏۲ ص ۳۴. نيز ، ر.ك: كنز العمّال: ج‏۲ ص ۵۷۵، ج‏۲ ص ۴۷۷.

3.ر.ك: الإتقان فى علوم القرآن : ج‏۱ ص‏۱۶۸؛ مسند ابن حنبل: ج‏۶ ص ۹۲؛ سنن النسائى: ج‏۲ ص‏۱۷۷.

4.التبيان فى تفسير القرآن: ج‏۲ ص ۳۶۹.

5.نحل : آيه ۹۰ .

6.الإتقان فى علوم القرآن: ج‏۱ ص ۱۶۸.

  • نام منبع :
    گزیده شناخت‌نامه قرآن بر پایه قرآن و حدیث
    سایر پدیدآورندگان :
    محمّد محمّدی ری‌شهری، با همکاری: جمعی از پژوهشگران
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1392
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 24351
صفحه از 597
پرینت  ارسال به