پيشينه تاريخى پژوهش

اصطلاح «جمع قرآن» در حوزه علوم و تفسير قرآن ، به مفهوم كتابت و گردآورى قرآن كريم است كه در ذيل آن ، از نگارش قرآن و نيز زمان و چگونگى تبديل آن به شكل مصحف كنونى بحث مى‏شود .
از منظر روايى و تاريخى ، در اين كه قرآن از سوى كاتبان وحى با دقت نوشته مى‏شد هيچ ترديدى نيست ، بنا بر اين ، مهم‏ترين مسائل چالشى در موضوع جمع قرآن ، يكى زمان و چگونگى تنظيم آيات در درون سوره‏ها و ديگرى ، ترتيب سوره‏ها در مجموعه مصحف به شكل كنونى است كه هر يك از قرآن‏پژوهان با بهره‏گيرى از روايات گسترده موجود و نيز قراين و شواهد تاريخى ، نظرى را برگزيده است . ^۱
همچنين با توجه به گزارش‏هاى تاريخى از اقدامات خلفا و صحابه در جمع قرآن ، ذيل اين موضوع ، از قرار گرفتن مجموع سوره‏ها بين دو جلد و نيز يكسان‏سازى قرائات و مصاحف بحث مى‏شود .
در خصوص پيشينه موضوع جمع قرآن ، شايد بتوان ابن سعد (م ۲۳۰ق) را از نخستين كسانى دانست كه روايات جمع قرآن را در بابى با عنوان «ذكر مَن جَمَعَ القرآنَ عَلى عَهدِ رَسولِ اللَّه» آورده است . ^۲
سپس بخارى (م ۲۵۶ق) در كتاب صحيح خود افزون بر ذكر اين روايات به صورت پراكنده ، ^۳ شمار فراوانى از آنها را در بابى با عنوان «جمع القرآن» گرد آورده است . ^۴ طبرى (م ۳۱۰ق) نيز در مقدمه تفسيرش ، روايات جمع قرآن را نقل كرده است . ^۵ باقلانى (م ۴۰۳ق) از نخستين كسانى است كه مباحث جمع قرآن را در كتاب الانتصار للقرآن مطرح كرده و به طور مبسوط به نقد و بررسى روايات جمع قرآن پرداخته است . ^۶ ابن عطيه (م ۵۴۶ق) نيز در المحرر الوجيز به تفصيل به اين بحث پرداخته است . ^۷ طبرسى (م ۵۴۸ق) ، ^۸ قرطبى (م ۶۷۱ق) ، ^۹ نيشابورى (م ۷۲۸ ق) ^۱۰و شمار فراوانى از مفسّران هم در مقدمه تفسيرشان به تفصيل به مباحث جمع قرآن پرداخته و در اين زمينه اعلام نظر كرده‏اند . ^۱۱ همچنين كتاب‏هايى كه با عنوان «المصاحف» تدوين شده‏اند ، مباحث مربوط به جمع قرآن را آورده‏اند ، مانند كتاب المصاحف سِجِستانى (م ۳۱۶ق) ^۱۲ و كتاب المقنع فى رسم مصاحف الأمصار . ^۱۳
افزون بر مقدمه تفاسير ، در منابع علوم قرآنى نيز مبحث جمع قرآن جايگاهى ويژه دارد . حتى برخى از معاصران ، در اين زمينه به تأليف‏هاى مستقلى روى آورده‏اند . در سده‏هاى اخير ، موضوع جمع قرآن از مهم‏ترين مباحث مورد توجه خاورشناسان بوده است . تئودور نولدكه ، مستشرق آلمانى ، نخستين بار در فصل دوم كتابش ، تاريخ قرآن ، به مباحث جمع قرآن پرداخت . ^۱۴
سپس رژى بلاشر نيز در بخشى از مقدمه ترجمه‏اش از قرآن ، مباحث جمع قرآن را بررسى كرد .
اين روند ادامه داشت تا اين كه در تحقيقات اخير ، جان بِرتون ، اختصاصاً در موضوع جمع قرآن ، كتابى با عنوان جمع و تدوين قرآن تأليف كرد .
به نظر مى‏رسد اين كوشش خاورشناسان ، با هدف تضعيف جايگاه والاى قرآن و اثبات عدم هماهنگى قرآن كنونى با قرآن عصر پيامبر صلى اللَّه عليه وآله و در نتيجه ، القاى شبهه تحريف ، پى‏گيرى شده باشد ، در حالى كه موضوع جمع قرآن ، مسئله‏اى كاملاً متفاوت با موضوع تحريف قرآن است و ديدگاه‏هاى متفاوت در موضوع جمع قرآن ، با مصونيت كامل قرآن از تحريف ، سازگار است و حتى توقيفى يا اجتهادى بودن چينش قرآن ، نقش مؤثرى در فهم و تفسير قرآن ندارد . از همين روست كه شمارى از مفسّران ، به رغم تأكيد بر مصونيت قرآن از هر گونه تحريف ، در توقيفى بودن ترتيب آيات و سور ، ترديد كرده‏اند . ^۱۵

پژوهشى در باره گردآورىِ قرآن ^۱

قرآن ، معجزه جاويد اسلام ، آخرين دين الهى است و اهتمام پيامبر صلى اللَّه عليه وآله و امت مسلمان به ضبط و حفظ آن ، قابل مقايسه با كتاب‏هاى ديگر اديان نيست . قرآن از نخستين روزهاى نزول ، افزون بر قرائت و گاه حفظ آن ، به دستور پيامبر صلى اللَّه عليه وآله ، نگاشته و به سان سندى رسمى ، نگهدارى مى‏شد . از منظر قرآن‏پژوهان و نيز با نگاهى به سيره عمومى بشر در كتابت و حفظ ميراث فرهنگى و دينى ، ترديدى نيست كه فردى مانند پيامبر خدا صلى اللَّه عليه وآله با آن عقل و درايت خدادادى ، به تدوين و ترتيب آياتى كه نقشه زندگى او و اُمّتش را ترسيم مى‏كند ، اقدام كند و برتر از هر فرد ديگرى ، به چينش مناسب و دسته‏بندى شايسته آن مبادرت ورزد و اينها در فرض اين است كه فرمانى از جانب خدا در ترتيب آيه‏ها و دسته‏بندى آنها ، به ايشان نرسيده باشد ، وگرنه روشن است كه در آن صورت ، پيامبر صلى اللَّه عليه وآله همان گونه رفتار مى‏كرد و به اصطلاح ، ترتيبى توقيفى براى قرآن وجود مى‏يافت .

مسائل مورد پژوهش

آنچه در اين باره بايد مورد بررسى و پژوهش قرار گيرد ، مسائل زير است :
۱ . آيا هر يك از سوره‏هاى كنونى كه با يك «بسم اللَّه» آغاز مى‏شوند و تا «بسم اللَّه» سوره بعدى ادامه مى‏يابند ، به همين شكل ، در زمان پيامبر صلى اللَّه عليه وآله نيز بوده‏اند؟ براى نمونه سوره فيل و قريش نيز در زمان پيامبر صلى اللَّه عليه وآله دو سوره جدا از يكديگر بودند؟ رويه ديگر اين سؤال ، اين است كه آيا اين سوره‏ها به همين شكل ، هويت مستقل داشته‏اند؟
۲ . آيا ترتيب همه سوره‏ها به همين شكل بوده است؟ به سخن ديگر : با توجه به اين كه مى‏دانيم بسيارى از سوره‏هاى پايانى قرآن كنونى ، پيش از سوره‏هاى آغازين آن نازل شده‏اند ، آيا ترتيب نگارش و جاى‏گذارى سوره‏ها ، به فرمان خدا يا پيامبر بوده است يا از سوى كسان ديگرى به اين شكل و نظم در آمده است؟
۳ . هر دو پرسش اوّل و دوم ، در باره آيه‏هاى هر سوره نيز وجود دارند ؛ يعنى : آيا آغاز و فرجام هر آيه را فرد خاصّى مشخص كرده است؟ و نيز پس و پيش آيه‏ها چگونه معلوم و نگاشته شده است؟ گفتنى است در سوره‏هاى بزرگ ، اين سؤال به گونه‏اى ديگر نيز مى‏تواند ادامه يابد و آن ، اين كه : آيا ترتيب هر گروه از آياتِ به هم پيوسته نيز به دستور و نصّ خاصى بوده است؟
۴ . دليل توحيد مصاحف (يكى كردن قرآن‏ها) در عصر عثمان چه بود ؟ و جمع‏آورى قرآن در عصر پيامبر صلى اللَّه عليه وآله تا يكى شدن قرآن‏ها چه مراحلى را پيمود ؟
پيش از پرداختن به جواب سؤال‏ها ، به پيشينه اين بحث - كه بيشتر تحت عنوان «جمع قرآن» مطرح مى‏شود - اشاره مى‏كنيم .