پژوهشى در باره چگونگى تشريع نماز در اسلام ^۱

نماز، نماد عبادت و جلوه عبوديت مؤمنان در برابر خداى خويش است و در همه اديان توحيدى ^۲ و حتى آيين‏هاى غير توحيدى ، ^۳ به شكل‏هاى گوناگونى وجود داشته است. نماز در حجاز و جزيرة العرب نيز شناخته شده بوده و برگزار مى‏شده است ، اگر چه به تعبير قرآن، برخى اعراب جاهلى به جاى نماز ، تنها دست‏افشانى مى‏كرده و آواز مى‏خوانده‏اند. ^۴
افزون بر اين، وجود اديان ابراهيمى در عربستان و باقى ماندن نسل ابراهيم عليه السلام و فرزندان اسماعيل عليه السلام در مكّه نيز مى‏توانند اين احتمال را تقويت كنند كه برخى افرادِ معتقد به دين حنيف ابراهيم، نماز را مى‏شناخته و چه بسا آن را بر پا مى‏داشته‏اند. ^۵
در اين ميان ، پيامبر خدا صلى اللَّه عليه وآله نيز كه از آغاز زندگى از فيض همراهى فرشته بزرگ الهى و موهبت راه‏نمايى خداوند، برخوردار ^۶ و از نسل ابراهيم و اسماعيل و داراى فطرت حنيف و سرشتى پاك بوده ، ^۷ بى ترديد، بندگى خويش را به گونه‏اى به درگاه خداى يكتا ابراز مى‏نموده است. اگر چه هيچ سندى، عبادت و يا حضور ايشان را در كنيسه و كليسايى گزارش نكرده است، اما امام على عليه السلام حضور منظّم و سالانه ايشان را در غار حرا خبر داده ^۸ كه به احتمال فراوان، گونه‏اى ارتباط نهان با خداى رحمان و تفكّر و ذكر و عبادت بوده است. اين ارتباط، اندكى پيش از بعثت و در سى و هفت سالگى پيامبر صلى اللَّه عليه وآله به اوج رسيد و رؤياهاى راستين و بشارت‏هاى جبرئيل، ايشان را آماده دريافت وحى و انجام فرائض الهى نمود. بنا به گزارش ابن شهرآشوب، پيامبر صلى اللَّه عليه وآله در اين دوره، وضو و ركوع و سجود را آموخت. همچنين در چهل سالگى و همزمان با بعثت، حدود نماز را فرا گرفته ؛ از آن پس، آن را به صورت دو ركعتى و بى آن كه محدود به وقت خاصى باشد، به جا مى‏آورد. ^۹ دو يار وفادار پيامبر صلى اللَّه عليه وآله ، امام على عليه السلام و خديجه كبرا عليها السلام - كه از همان آغاز بعثت به او گرويده بودند - نيز نماز را از ايشان آموختند. برخى گزارش‏ها از همراهى مكرّر آن دو در برپايى نماز به همراه پيامبر صلى اللَّه عليه وآله در مكّه و يا درّه‏ها و مخفيگاه‏هاى اطراف آن حكايت دارند، تا آن جا كه مكّيان و ديگران آنها را ديده و به تدريج، خبر آن در شهر پيچيده است. ^۱۰
مطابق شمارى از احاديث اين باب، ^۱۱ نماز به گونه كامل به همراه وضو در جريان عروج پيامبر خدا، به ايشان تعليم داده شد كه اين معنا با سوره اسرا - كه در مكّه نازل شده و به موضوع سفر آسمانى پيامبر پرداخته - و مشخّصاً با آيه ۷۸ اين سوره (مربوط به تشريع اوقات نماز) ، قابل تأييد است.
البته با وجود تعدّد اقوال در باره زمان وقوع معراج، آنچه مسلّم است، اين است كه عروج پيامبر صلى اللَّه عليه وآله به آسمان ، در مكّه و پيش از هجرت به مدينه روى داده است . ^۱۲ بنا بر اين، نماز در شكل كامل آن، بر اساس فرمان الهى، در همان مكّه بر پيامبر واجب شده و به احتمال فراوان بر مسلمانان نيز در همان اوان، واجب گرديده است، هر چند دليلى قطعى بر اين ، در اختيار نداريم .