قصر نماز در مذهب اهل بيت عليهم السلام

بر اساس سنّت نبوى، امامان اهل بيت عليهم السلام بر قصر خواندن نماز در ايّام سفر تأكيد كرده و فقيهان شيعى، پيرو فرموده پيامبر صلى اللَّه عليه وآله و اهل بيت ايشان ، به اتّفاق ، به قصر نماز فتوا داده‏اند. زراره و محمّد بن مسلم از امام باقر عليه السلام چنين نقل كرده‏اند:
قُلنا لِأَبى جَعفَر عليه السلام : ما تَقولُ فِى الصَّلاةِ فى السَّفَر كَيفَ هِىَ و كَم هِى؟ فَقالَ : إنَّ اللَّهَ عزّ وجلّ يَقولُ : (وَإِذَا ضَرَبتُم فِى الْأَرْضِ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَن تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلَوةِ) فَصارَ التَّقصيرُ فِى السَّفَرِ واجِباً كَوُجوبِ التَّمامِ فِى الحَضَرِ، قالا : قُلنا : إنَّما قالَ اللَّهُ عزّ وجلّ : (فَلَيسَ عَلَيكُم جُنَاحٌ) ولَم يَقُل : اِفعَلوا، فَكَيفَ أوجَبَ ذلِكَ كما أوجَبَ التَّمامَ فِى الحَضَرِ؟ فَقالَ عليه السلام : أو لَيسَ قَد قالَ اللَّهُ عزّ وجلّ فِى الصَّفا وَ المَروَةِ : (فَمَن حَجَّ البَيتَ أَوِ اعتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيهِ أَن يَطَّوَّفَ بِهِمَا)؟ ألا تَرونَ أنَّ الطَّوافَ بِهِما واجِبٌ مَفروضٌ لِأَنَّ اللَّهَ عزّ وجلّ ذَكَرَهُ فِى كِتابِهِ و صَنَعَهُ نَبِيُّهُ صلى اللَّه عليه وآله و كَذلِكَ التَّقصيرُ فِى السَّفَرِ شَىٌ‏ء صَنَعَهُ النَّبِىُّ صلى اللَّه عليه وآله و ذَكَرَهُ اللَّهُ تَعالى‏ ذِكرُهُ فِى كِتابِهِ ؟ ^۱
به امام باقر عليه السلام گفتيم: در باره نماز در سفر چه مى‏گوييد؟ چگونه و چند ركعت است؟ فرمود: «خداوند عزّ وجلّ مى‏فرمايد: (و چون در زمين سفر مى‏كنيد، بر شما گناهى نيست كه نماز را كوتاه كنيد) . پس شكسته خواندن نماز در سفر ، واجب است ، همان گونه كه تمام خواندن آن در وطن، واجب است» . گفتيم: خداوند مى‏فرمايد: (بر شما گناهى نيست) و نفرمود: چنين كنيد. پس چگونه شكسته خواندن نماز را در سفر همانند تمام خواندن نماز در وطن ، واجب كرده است؟ فرمود: «مگر خداوند عزّ وجلّ در سعى ميان صفا و مروه نفرمود: (پس هر كس حج و عمره خانه خدا به جا آورد ، بر او گناهى نيست كه ميان آن دو ، سعى به جا آورد)؟ آيا نمى‏بينيد كه سعى ميان صفا و مروه واجب است؛ زيرا خداوند عزّ وجلّ در كتاب خود ، آن را ذكر فرموده و پيامبرش آن را انجام داده است؟ اين گونه، شكسته خواندن نماز در سفر ، كارى است كه پيامبر خدا صلى اللَّه عليه وآله انجام داده و خداوند در كتاب خود آن را بيان فرموده است .

خداوند از زبان پيامبرتان، نماز را در وطن، چهار ركعت و در سفر ، دو ركعت و در حال هراس [ از دشمن ]، يك ركعت واجب كرد.
همچنين از مورّق ، حكايت شده است كه:
سألت ابن عمر عن الصلاة فى السفر، فقال: ركعتين ركعتين، من خالف السنّة فقد كفر. ^۱
از ابن عمر در باره نماز در سفر پرسيدم . گفت: دو ركعت دو ركعت. هر كس با سنّت مخالفت ورزد ، كافر است‏.

ادلّه معتقدان به رخصت

واقعيت ، اين است كه مستندات فقيهان اهل سنّت معتقد به رخصت، دچار ضعف فاحشى هستند. شافعى در كتاب الأمّ خود ، تعبير «ليس عليكم جناح أن تقصروا» را دليل عقيده خود قرار داده است ؛ سخنى كه ماوردى در كتاب الحاوى الكبير و فخر رازى در التفسير الكبير و ابن قدامه در المغنى ، همان را دنبال كرده‏اند. اين در حالتى است كه برخى كاربردهاى واژه مزبور در قرآن كريم ، يعنى آيه سعى ميان صفا و مروه - چنان كه پيش از اين گفتيم - ناتمام بودن استدلال امام شافعى و پيروانش را آشكار مى‏سازد.
دليل ديگر معتقدان به رخصت، حديث يعلى بن اميّه است كه در آن ، قصر نماز به منزله صدقه الهى دانسته شده است. استدلال‏گران با ضميمه كردن اين اصل كه : «پذيرش صدقه ، واجب نيست» چنين نتيجه گرفته‏اند كه قصر نماز، رخصتى بيش نيست. متن روايت يعلى بن اميّه چنين است:
سألت عمر بن الخطّاب قلت: (فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَن تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلَوةِ إِنْ خِفْتُمْ أَن يَفْتِنَكُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا) و قد أمن اللَّه الناس؟ فقال لى عُمَرُ : عجبتُ ممّا عجبتَ مِنهُ فَسَألتُ رسولَ اللَّهِ صلى اللَّه عليه وآله عَن ذلِكَ فَقالَ : صَدَقَةٌ تَصَدَّقَ اللَّهُ بِها عَلَيكُم فَاقبَلوا صَدَقَتَهُ . ^۲
از عمر بن خطّاب در باره [ آيه ] (اگر بيم آن داشتيد كه كافران به شما زيان رسانند، بر شما گناهى نيست كه نماز را كوتاه كنيد) پرسيدم و گفتم: بى ترديد ، خداوند به مردم امنيّت داده است. عمر گفت: از آنچه شگفت‏زده شده‏اى ، شگفت‏زده شده بودم ! در باره آن از پيامبر خدا صلى اللَّه عليه وآله پرسيدم . فرمود: «صدقه‏اى است كه خداوند به شما ارزانى كرده است . صدقه‏اش را بپذيريد» .
آنچه در اين استدلال از آن غفلت شده ، اين است كه صدقاتى كه دريافت آنها واجب نيست ، صدقات از دست مردم است كه ممكن است با عزّت نفس دريافت كننده، منافات پيدا كند. اين ، در حالى است كه دريافت صدقات الهى ، عين عزّت است. در نتيجه مبناى اين استدلال كه مقايسه صدقه مردم و خداست ، قياسى مع الفارق به شمار مى‏آيد.
شاهد اين سخن، تعبير موجود در متن حديث يعنى «فاقبلوا صدقته» است كه پيامبر خدا صلى اللَّه عليه وآله در پاسخ شگفت‏زدگى عمر كه : «چرا بايد در عصر امنيّت و عدم ترس از دشمن» همچنان نماز به قصر خوانده شود؟» ، پذيرش صدقه الهى را به عنوان يك تكليف، دليل آن دانسته است.